Aziza Muxammedova, Jalol Ud Din Kakar va Zil E Huma hammuallifligidagi ushbu siyosiy tahlilda Pokistonning Afg‘onistondagi jangari vositachilariga uzoq vaqtdan beri tayanishi “bumerang effekti” nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Bu g‘oyaga ko‘ra, qisqa muddatli strategik qarorlar oxir-oqibat ularni qabul qilgan davlat xavfsizligiga putur yetkazish uchun qaytadi. Mualliflar Durand chizig‘ini ham geografik, ham ramziy boshlang‘ich nuqta sifatida olib, Pokistonning Afg‘onistonda “strategik chuqurlik” izlashi bilan birgalikda bu hal etilmagan mustamlaka davridagi chegara mojarosi qanday qilib Islomobod endi samarali boshqara olmaydigan xavfsizlik muhitini yaratganini kuzatadilar. Tahlilda Kobul va Islomobod o‘rtasidagi hozirgi transchegaraviy keskinlik, javob zarbalari va o‘zaro ayblovlar ushbu uzoq tarixdagi vositachi urushlar va noto‘g‘ri hisoblangan geosiyosiy muhandislik bilan bog‘lanadi.   Mualliflar Pokistonning Tolibonni erta tan olishi va doimiy qo‘llab-quvvatlashi, jumladan, sovetlarga qarshi jihod paytida va keyinchalik Kobulda “do‘stona” rejim sifatida, Hindiston ta’siriga qarshi turish va qo‘shni mamlakatda bo‘ysunuvchan hukumatga ega bo‘lish istagi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadilar. Biroq vaqt o‘tishi bilan bu mo‘ljallangan vosita o‘zining ustuvor yo‘nalishlariga ega bo‘lgan mustaqil kuchga aylandi. Tolibonning Durand chizig‘ida murosaga kelishdan bosh tortishi, afg‘on pushtun millatchiligining davom etishi va Kobulning Xitoy, Rossiya, Qatar va hatto Hindiston bilan tashqi aloqalarni xilma-xil qilishi asta-sekin Pokistonning ta’sirini yo‘qqa chiqardi. Tahlilda bu jarayon strategik orqaga tepishning yorqin misoli sifatida tasvirlanadi: bir paytlar ishonchli vakilning yuksalishini shakllantirgan homiy endi uning xavfsizlik talablarini to‘liq qondirishni istamaydigan qo‘shnisi bilan to‘qnash kelmoqda.   Tahlilning asosiy e’tibori Tehrik-i-Taliban Pokiston (TTP)ning Pokiston ichki xavfsizligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid sifatida paydo bo‘lishiga qaratilgan. Global terrorizm indeksiga tayanib, mualliflar 2023-yildan beri TTP faolligi 91 foizga oshganini, 2024-yilda Tolibon hokimiyatga qaytganidan keyin 482 ta hujum qayd etilganini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, chegaraning narigi tomonidagi xavfsiz boshpanalar va Kobulning TTPga keskin qarshilik ko‘rsatishni istamasligi guruhga dalda bergan. Shu bilan birga, Kobul Islomobodni IS-K bilan aloqada ayblamoqda, Pokiston esa Afg‘onistonni TTP va BLAdan vositachi sifatida foydalanganlikda ayblamoqda. Bu o‘zaro ayblov o‘yini ishonchsizlikni mustahkamlaydi va Durand chizig‘i bo‘ylab takrorlanuvchi to‘qnashuvlarni kuchaytiradi.   Xulosada aytilishicha, Pokiston hozirda o‘zining vositachilarga asoslangan doktrinasining to‘liq haqini to‘lamoqda. Xavfsiz g‘arbiy qanot o‘rniga, Islomobod dushmanona yoki eng yaxshi holatda ishonchsiz qo‘shniga duch kelmoqda, Xayber-Paxtunxva va Balujistonda jangari zo‘ravonlik kuchaymoqda va Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi kabi asosiy loyihalarga bosim ortmoqda. Harbiy va siyosiy e’tiborni g‘arbiy chegaraga qaratish zarurati, xuddi Hindiston Kobuldagi diplomatik ishtirokini kuchaytirgani kabi, Pokistonning strategik holatini yanada murakkablashtiradi. Mualliflarning ta’kidlashicha, bu “bumerang effekti” nafaqat uzoq muddatli strategiya sifatida vositachi urushning chegaralarini fosh qiladi, balki Pokistonning fuqarolik-harbiy qarorlar qabul qilishi va hamkorlikka asoslangan, qoidalarga bo‘ysunuvchi mintaqaviy xavfsizlik kelishuvlariga o‘tishning dolzarb zarurati haqida ham fundamental savollarni keltirib chiqaradi.   Eurasia Review saytida o‘qing   Jalol Ud Din Kakar Xavfsizlik strategiyasi va siyosatini tadqiq qilish markazida ilmiy xodim hamda Lahor universiteti Integratsiyalashgan ijtimoiy fanlar maktabida xalqaro munosabatlar bo‘yicha falsafa doktori (PhD) darajasini olish uchun ilmiy izlanish olib bormoqda. Zil E Huma – Mir Chakar Xon Rind universiteti tadqiqotchisi, Sibi, Balujiston.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarovaning siyosiy tahlilida ta’kidlanishicha, AQShning Erondagi Chabahor portiga qarshi yangilangan sanksiyalari va Hindistonning Rossiya hamda YEOII bilan savdo aloqalarini chuqurlashtirishi Markaziy Osiyoning janubiy aloqa yo‘nalishlarini qayta shakllantirmoqda. O‘zbekiston Chabahorda logistika inshootlarini qurish imkoniyatlarini o‘rgangan bo‘lsa-da, bu rejalar amalga oshmadi. Bu esa port yana sanksiyalar ostida qolgani va Hindiston-Markaziy Osiyo savdosida kichik ulushga ega bo‘lgan mamlakat uchun foyda noaniq bo‘lib qolayotgani sababli Toshkentning ehtiyotkorligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, Chabahor ShJXTY va Hindiston-Eron-Rossiya ta’minot zanjirlarining markazi bo‘lib qolmoqda, bu esa Ozarbayjon, Turkmaniston va boshqa davlatlarni ushbu yo‘nalishni saqlab qolishga undamoqda.   Shu sharoitda Toshkent muqobil variantga – Transafg‘on (Qobul) yo‘lagi orqali Janubiy Osiyoga tezroq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri quruqlik ko‘prigiga e’tibor qaratmoqda. 2022-yildan boshlab O‘zbekiston Shimoliy Yevrosiyo-Janubiy Osiyo yetkazib berish muddatini taxminan 20 kungacha qisqartirishga mo‘ljallangan Belarus-Rossiya-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Afg‘oniston-Pokiston multimodal yo‘nalishini ilgari surmoqda. Ushbu yo‘nalishning asosiy qismi 17-iyulda Afg‘oniston va Pokiston bilan texnik-iqtisodiy asoslash bo‘yicha imzolangan hukumatlararo kelishuv bilan qo‘llab-quvvatlanayotgan Termiz-Hayraton-Maydonshahr-Lo‘gar-Xarlachi temir yo‘lidir. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, yuk tashish hajmi 2030-yilga borib 22 million tonnaga, 2040-yilga kelib esa 34 million tonnaga yetishi mumkin, bunda yuklarning aksariyati yirik bozorlarga, shu jumladan Hindistonga tranzit qilinadi.   Umarova ta’kidlashicha, yo‘nalish tanlovi nafaqat logistik, balki strategik ahamiyatga ham ega. Lojuvard yo‘lagi va ShJXTY yo‘nalishlarini kengaytirish Janubiy Osiyo-Yevropa oqimlarini Kaspiy bo‘yi (Turkmaniston-Ozarbayjon) tomon yo‘naltirib, O‘zbekistonning trans-Yevrosiyo markazi sifatidagi rolini susaytirishi mumkin. Biroq, faol Qobul yo‘lagi Toshkentni eng qisqa Yevrosiyo-Janubiy Osiyo o‘qida mustahkamlaydi, Eron infratuzilmasiga qaramlikni kamaytiradi va Afg‘onistondagi siyosiy xatarni nazorat qilish sharti bilan Hindistonning xilma-xil quruqlik yo‘llari orqali kirish manfaatlariga mos keladi.   Tahlil pragmatik tavsiyalar bilan yakunlanadi: Qobul yo‘lagida birinchi bo‘lib va tezkor harakat qilish, bunda Markaziy Osiyoning keng ishtirokini ta’minlash; qo‘llab-quvvatlash va yuk oqimini ta’minlash uchun Nyu-Dehli bilan diplomatik muzokaralar olib borish; standartlar, jadvallar va moliyalashtirishni uyg‘unlashtirish uchun SHHT doirasida “yagona transport maydoni”ni rivojlantirish. Shu bilan birga, moslashuvchanlikni saqlab qolish uchun Chabahordagi imkoniyatlarni ochiq qoldirish, biroq uni O‘zbekistonning aloqadorligi, barqarorligi va tranzit daromadlarini maksimal darajada oshiradigan asosiy Transafg‘on strategiyasiga qo‘shimcha sifatida ko‘rib chiqish tavsiya etiladi.   Jamestown Foundation saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarovaning ushbu siyosiy tahlilida ta’kidlanishicha, Ozarbayjon Janubiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi muhim bo‘g‘in sifatida o‘zini namoyon etib, aloqadorlik orqali Tolibon hukumati bilan munosabatlarini chuqurlashtirmoqda. Markazda 2018-yilda ishga tushirilgan va yangi tashabbuslar orqali qayta jonlantirilgan Lojuvard yo‘lagi joylashgan bo‘lib, u Afg‘onistonni Turkmaniston, Kaspiy dengizi, Janubiy Kavkaz va Turkiya orqali Yevropa tarmog‘iga bog‘laydi. Boku Lojuvard yo‘lagini O‘rta (Transkaspiy) yo‘lagining janubiy davomi sifatida talqin qilmoqda, bu esa Afg‘onistonga Yevropa bozorlariga muqobil yo‘llarni taqdim etadi va uning transkaspiy kemachiligiga integratsiyasini tezlashtiradi. Yaqinda bo‘lib o‘tgan yuqori darajadagi muloqotlar - 2025-yil iyulida IHT sammitidagi uchrashuvlar va Olot portiga tashrif - Ozarbayjonning Kobul bilan savdo, logistika va energetika sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishga faol intilayotganidan dalolat beradi.   Tahlilda ushbu strategiyaga asos bo‘lgan Ozarbayjon va Turkmanistonning muhim sarmoyalari haqida batafsil ma’lumot berilgan: Bokuning Olot porti va Boku-Tbilisi-Kars temir yo‘li, Turkmanistonning Aqina va Andxoy bilan temir yo‘l aloqalari hamda Turkmanboshidagi yangilanishlar. Ushbu aktivlardan maksimal darajada foydalanish Lojuvard yo‘lagini Pokiston va Hindiston tomon kengaytirish uchun kuchli rag‘bat yaratadi. Biroq, bunday janubga intilish O‘zbekiston uchun geoiqtisodiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Turkmaniston va Ozarbayjon orqali Kaspiy dengizi bo‘ylab Janubiy Osiyo-Yevropa yuklarini yo‘naltirish Toshkentning zaruriy trans-Yevroosiyo quruqlik ko‘prigi vazifasini bajarish rejasini susaytirishi mumkin, ayniqsa, agar Lojuvard yo‘lagi O‘zbekiston hududiga tayanmaydigan afg‘on qismlari bilan bog‘lansa.   Umarova ushbu raqobatni shakllantiruvchi bir nechta yo‘lak o‘zaro ta’sirlarini tahlil qiladi. Lojuvard yo‘lagini Hirot-Mozori Sharif orqali Kobul (Trans-Afg‘on) yo‘lagiga ulash uzoq vaqtdan beri muhokama qilinayotgan Besh Millat temir yo‘lini (Xitoy-Qirg‘iziston-Tojikiston-Afg‘oniston-Eron) jonlantirib, O‘zbekistonni chetlab o‘tishi va Sharq-G‘arb tranzitini qisqartirishi mumkin. Eron temir yo‘llarining Xofdan Hirotgacha va undan keyin Naybobodgacha parallel kengayishi Hindiston-Yevropa oqimlarini Eron va Turkiya orqali yanada yo‘naltirib, Markaziy Osiyo va Janubiy Kavkaz tranzit daromadlarini kamaytiradi. Aksincha, Turkmaniston va Qozog‘iston tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan g‘arbiy Transafg‘on liniyasi (Torghundi-Hirot-Qandahor-Spin Boldak) Kobul yo‘lagi bilan raqobatlashishi va harakatni O‘zbekiston yo‘nalishlaridan uzoqroqqa qayta taqsimlashi mumkin.   Tahlil shunday xulosaga keladi: O‘zbekistonning eng yaxshi javobi mudofaa emas, balki hujumdir. Kobul yo‘lagini maksimal Markaziy Osiyo ishtiroki bilan tezlashtirish, uni Yevropa Ittifoqiga boradigan Shimoliy temir yo‘l yo‘nalishi bilan bog‘lash (Qozog‘iston tranzitini yiliga 20 million tonnagacha oshirish) va Bokuga O‘rta yo‘lakning Janubiy Osiyo ta’minot bazasini kengaytiruvchi Hindiston-Pokiston-Afg‘oniston-O‘zbekiston-Qozog‘iston-Ozarbayjon-Gruziya-Yevropa Ittifoqi qo‘shma multimodal yo‘lagini taklif qilish zarur. Shu bilan birga, Toshkent Xitoy-Afg‘oniston-Eronni O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar orqali bog‘laydigan, Mozori Sharif-Hirot qismining tijorat salohiyatini ta’minlaydigan Besh Millat yo‘nalishiga muqobil variantni ilgari surishi kerak. Strategik yo‘nalish aniq: Kobul yo‘lagida birinchi bo‘lib harakat qilish ustunligini saqlab qolish, imkon qadar Qozog‘iston va Ozarbayjon bilan manfaatlarni muvofiqlashtirish va O‘zbekistonni Janubiy Osiyo-Yevropa quruqlik ko‘prigidan tarkibiy jihatdan chetga surib qo‘yadigan yo‘lak loyihalariga yo‘l qo‘ymaslik.   Central Asia – Caucasus Analystda o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Aziza Muxammedova va hammuallif Jalol Ud Din Kakarning ushbu siyosiy tahlili Bagram aviabazasi bo‘yicha bahslarni Afg‘onistondan chiqib ketilganidan keyingi vaziyatda ko‘rib chiqadi. AQSh chiqib ketganidan to‘rt yil o‘tgach, Prezident Donald Trampning 2025-yilda Bagramni “qaytarib olish” haqidagi bayonoti Xitoyning yuksalishi va Markaziy hamda Janubiy Osiyo chegarasidagi strategik tayanch nuqtasini yo‘qotishi tufayli AQShning davom etayotgan xavotirlarini aks ettiradi. Mualliflar bu g‘oyaning asl manbasini Kongress a’zosi Maykl Valsning 2021-yildagi ogohlantirishlariga bog‘laydilar. Vals Bagramdan voz kechish Xitoy, Rossiyaning janubi, Eron va yadro quroliga ega Pokiston oldidagi noyob ta’sir vositasini yo‘qotishga olib kelishini ta’kidlagan edi. Keyinchalik Tramp bu fikrni geografik jihatdan biroz bo‘rttirib bo‘lsa-da, yanada kuchaytirdi.   Mualliflar Bagramning ikki tomonlama mohiyatini ta’kidlaydilar: bir vaqtlar Sovet Ittifoqi qurgan, AQSh kengaytirgan, ikkita uchish-qo‘nish yo‘lagi va o‘n minglab xodimga ega ulkan bazadan endi Tolibon hokimiyati va Vashingtonning shoshilinch chiqib ketishi ramziga aylandi. AQSh nazoratini qayta o‘rnatishga urinish Tolibon mudofaa rahbari Fasihuddin Fitrat tomonidan ochiq aytilgan qat’iy chegaralar va guruhning suverenitet haqidagi keng qamrovli qarashlariga zid keladi. Afg‘onistonning iqtisodiy inqirozi, yordamga qaramligi va aktivlarning muzlatilishi nazariy jihatdan muzokaralar uchun imkoniyat yaratsa-da (gumanitar yordam, sanksiyalarni yengillashtirish, sayohat cheklovlarini bekor qilish kabi), mualliflar bunday yon berishlar xalqaro miqyosda yakkalangan rejimni qonuniylashtirish va inson huquqlarini, ayniqsa ayollar huquqlarini poymol qilishni kuchaytirish xavfini tug‘dirishidan ogohlantiradilar.   Ikkinchi strategik to‘siq – Xitoyning kengayib borayotgan ishtiroki. Pekinning erta diplomatik aloqalar o‘rnatishi, investitsiya signallari va Afg‘onistonning tabiiy boyliklariga qiziqishi G‘arbning ta’sirini kamaytiradi va Tolibonga AQSh bilan munosabatlarga muqobil variantlarni taqdim etadi. Pokistonning roli Vashingtonning harakat maydonini yanada toraytiradi: Islomobodning ham Pekin, ham Tolibon bilan aloqalari AQShning Bagramga qaytishini qo‘llab-quvvatlashni strategik jihatdan qimmatga tushiradi, garchi nazariy jihatdan Pokiston bosim o‘tkaza olishi mumkin bo‘lsa-da.   Tahlil xulosasiga ko‘ra, Vashington qabul qilishi qiyin bo‘lgan uzoq muddatli siyosiy kelishuvlarsiz Bagramni qayta egallash ehtimoli juda past. Keng ma’noda, bu voqea mintaqada AQSH-Xitoy raqobatining bir ko‘rinishi hisoblanadi. Mualliflarning fikricha, amaliy siyosat bazani qayta tiklashdan ko‘ra, puxta o‘ylangan diplomatiya, maqsadli gumanitar va iqtisodiy vositalar hamda Tolibonni amalda tan olmasdan ta’sirni saqlab qoladigan mintaqaviy ishtirokchilar bilan hamkorlikka asoslanishi kerak.   World Geostrategic Insights saytida o‘qing   Jalol Ud Din Kakar – Pokistondagi Lahor universiteti Integratsiyalashgan ijtimoiy fanlar maktabining xalqaro munosabatlar bo‘yicha falsafa doktori (PhD) talabasi hamda Xavfsizlik strategiyasi va siyosatini tadqiq qilish markazining ilmiy xodimi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Rustam Maxmudovning “Valday” xalqaro munozara klubi uchun tahliliy maqolasi Yaqin Sharqni “Tolibon”ning 2021-yildan keyingi tashqi siyosiy legitimatsiya strategiyasining asosiy bo‘g‘ini sifatida tahlil qiladi. Muallifning asosiy faraziga ko‘ra, Fors ko‘rfazi arab monarxiyalari nafaqat o‘zlari uchun muhim hamkorlar, balki G‘arb va xalqaro institutlarga olib boruvchi potensial “ko‘prik” hamdir. Bu yo‘nalishda harakat izchillik va moslashuvchanlikni namoyon etmoqda: BAA, Qatar va Saudiya Arabistoni bilan rasmiy aloqalarni tiklash va kengaytirishdan tortib, 1990-yillarning og‘ir merosiga qaramay, Eron bilan ish kun tartibini shakllantirishgacha. Muhim bosqichlar – BAAda Tolibon elchisining ishonch yorliqlari qabul qilinishi, Sirojiddin Haqqoniy boshchiligidagi delegatsiyaning Abu-Dabiga tashrifi, BMT homiyligidagi Dohadagi uchrashuvda “Afg‘oniston hukumati”ning de-fakto ishtiroki va Kobuldagi Saudiya elchixonasi faoliyatining qayta tiklanishi; Eron yo‘nalishida esa - Tolibon diplomatining akkreditatsiyasi va 2025-yilda IRI Tashqi ishlar vaziri tashrifini o‘z ichiga oladi.   Ikkinchi yo‘nalish – “arab ko‘chasi” va Eron auditoriyasiga mo‘ljallangan narrativ strategiya. Bu Isroilning xatti-harakatlarini tizimli tanqid qilish va “Tolibon”ni “mas’uliyatli” aktyor sifatida o‘zini ko‘rsatish uchun xalqaro huquq tiliga (suverenitet, hududiy yaxlitlik) murojaat qilishni o‘z ichiga oladi. Mahmudov bu ritorikaning marosimiy xususiyatini ta’kidlaydi: u amaliy qadamlarga deyarli aylanmaydi, bu G‘arb va Ko‘rfazning an’anaviy elitalariga aloqalarni uzishni istamaslik bilan izohlanadi. Shu bilan birga, toliblar ISHID-Xuroson va narkobiznesga qarshi kurashga urg‘u berish orqali “pragmatiklar” obrazini yaratishga intilmoqda - bu xalqaro xavfsizlik kun tartibiga mos keladigan jihatlardir.   Uchinchi qatlam – Afg‘onistonning tranzit holati va tabiiy resurslari atrofidagi iqtisodiy o‘yin. Muallif Xitoyning neft-gaz va qazib olish sohalaridagi faollashuvi, litiyga bo‘lgan qiziqishi, shuningdek, mintaqaviy o‘yinchilarning faollashuvini qayd etadi. Eron savdoda yetakchi o‘rinlarga chiqmoqda (2024-yilda tovar aylanmasining o‘sishi minimal afg‘on eksporti bilan 3,197 milliard dollarga yetadi), BAA GAAC orqali aeroportlarni boshqarmoqda, Dubay esa afg‘on elitalarining moliyaviy va ishbilarmonlik markaziga aylanmoqda. Qatar Termiz-Mozori-Sharif-Kobul-Peshovar magistraliga (~5 milliard dollar) va Jabal Siraj sement loyihasiga (220 million dollar) potensial investor hisoblanadi. Ushbu tashabbuslar "Tolibon"ning mintaqaviy bog‘liqlik va iqtisodiy samara va’da qilish orqali tan olinish haqidagi dalillarini kuchaytirishga qaratilgan.   Asosiy cheklovchi omil – G‘arbning ayollar huquqlari bo‘yicha pozitsiyasi bo‘lib, u tan olinish uchun “chegara” yaratadi va hatto pragmatik Ko‘rfaz rejimlarini ham ushlab turadi. Saudiya Arabistoni, BAA va Qatar toliblarga ayollarning ta’lim olishi va ishlashiga qo‘yilgan taqiqlarni qabul qilib bo‘lmasligini ochiqchasiga bildirgan. “Tolibon”ning ichki ikkilanishi (“Qandahor” ko‘proq pragmatik “Kobul”ga qarshi konservativ yadro sifatida) liberallashtirishni to‘xtatib qo‘ymoqda. Shunga qaramay, Mahmudov imkoniyatlar oynasini ko‘radi: 2025-yil 3-iyulda IEAning Rossiya tomonidan tan olinishi, ehtimol, Eron va Xitoyning keyingi qadamlari “zanjirli reaksiya”ni keltirib chiqarishi va Ko‘rfaz o‘yinchilari hamda G‘arb poytaxtlarining bir qismini tan olmaslik xarajatlarini qayta baholashga undashi mumkin. Bunday ssenariyda, agar kuchlar muvozanati va tranzit-resurs rag‘batlari obro‘-e’tibor xarajatlaridan ustun kelsa, ayollar huquqlari masalasi faqat so‘z darajasida qolishi mumkin.   “Valday” xalqaro munozara klubi saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Mualliflar: Abbos Boboxonov, Ubaydullo Xo‘jabekov   Shanxay hamkorlik tashkilotining 2025-yil 31-avgust - 1-sentyabr kunlari Tyanszin shahrida o‘tkazilgan 25-sammiti ham ko‘lami, ham siyosiy ahamiyati jihatidan tashkilot tarixida burilish nuqtasi bo‘ldi. Sammit SHHTning 24 yillik tarixidagi eng yirik va eng muhim voqea sifatida e’tirof etildi. Bu tashkilotning mintaqaviy xavfsizlik blokidan o‘sib borayotgan geosiyosiy ta’sirga ega platformaga aylanishini ko‘rsatadi. Sammit yakunlari va ramziyligi SHHTning mintaqaviy integratsiya va xalqaro hamkorlikning asosiy mexanizmi sifatidagi rolini ta’kidladi. Xitoylik tadqiqotchilar sammitlarning Xitoy hududida o‘tkazilishi nafaqat moliyaviy va tashkiliy qo‘llab-quvvatlash, balki XXRning global boshqaruv va ko‘p tomonlama diplomatiya tizimidagi roli ortib borayotganini ko‘rsatuvchi strategik qarashni shakllantirish bilan birga kechayotganini ta’kidladilar. Bundan tashqari, SHHT sammiti Xitoyning sheriklar va tarafdorlar, jumladan, SHHTga a’zo davlatlar yordamida mavjud dunyo tartibini o‘zgartirishga intilishini yaqqol namoyish etdi.   Dastlab terrorizmga qarshi kurashish va mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash maqsadida tashkil etilgan SHHT asta-sekin Yevroosiyoning iqtisodiy, texnologik va gumanitar sohalarida integratsiyasiga ko‘maklashuvchi universal ko‘p tomonlama platformaga aylandi. Shanxay xalqaro tadqiqotlar instituti direktori o‘rinbosari Chjao Lun ta’kidlaganidek, tashkilot bugungi kunda “ilgari buyuk davlatlar raqobati bilan xarakterlanadigan urushdan keyingi jahon tartibiga ijobiy unsurlar” qo‘shmoqda. Bu esa ko‘p tomonlamalikni mustahkamlash bo‘yicha global tendensiyani aks ettiradi. Shu nuqtai nazardan, Tyantszin sammiti AQSH boshchiligidagi institutlarga muqobil yo‘l izlayotgan Global Janub va o‘rta qudratli davlatlar uchun muhim forumga aylandi.   Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazi (CSIS) xodimi Genriyetta Levin ta’kidlaganidek, Xitoy SHHT doirasida energetika, “yashil” iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar va ta’lim sohalarida hamkorlikni chuqurlashtirishga qaratilgan oltita yangi platforma yaratish tashabbusini ilgari surdi. Amalga oshirish bilan bog‘liq qiyinchiliklarga qaramay, ushbu tashabbuslar Pekinning tashkilot ichidagi yetakchilik rolini institutsionallashtirishga intilishini aks ettiradi. Tyantszin sammiti SHHTning yangi ko‘p qutbli tartib shakllarini yaratuvchi ko‘p tarmoqli tuzilma maqomiga o‘tganini tasdiqladi. Reuters nashri xulosa qilganidek, “global boshqaruv yangi burilish nuqtasiga keldi” – va Xitoy SHHT orqali o‘zini ushbu o‘zgarish jarayonining markaziga qo‘ymoqda.   Xitoy sammit kun tartibi va natijalarini belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Xitoy Xalq Respublikasi 2024-2025-yillarda raislik qiluvchi sifatida 100 dan ortiq yuqori darajadagi tadbirlarni tashkil etdi va ikkita asosiy hujjatni ishlab chiqish tashabbusi bilan chiqdi: Tyanszin deklaratsiyasi va SHHTni 2035-yilgacha rivojlantirish strategiyasi. Ushbu hujjatlar tinch-totuv yashash, ichki ishlarga aralashmaslik, bir tomonlama sanksiyalar va savdo to‘siqlariga qarshi turish tamoyillariga sodiqlikni tasdiqladi, shuningdek, sun’iy intellekt, ma’lumotlarni boshqarish va barqaror rivojlanish kabi sohalarda hamkorlikni kengaytirishga chaqirdi. Britaniyaning Chatham House tahlil markazi ekspertining fikricha, ushbu sammit Pekinning XXRni ko‘p qutbli dunyo tartibining me’mori sifatida ko‘rsatishga qaratilgan keng qamrovli diplomatik kampaniyasining bir qismi bo‘ldi. Bu Vashingtonning “chekinish” va izolyatsionizm siyosatidan keskin farq qiladi.   Asosiy institutsional natijalardan biri SHHTga a’zo davlatlarning SHHT Taraqqiyot Bankini tashkil etish to‘g‘risidagi qarori bo‘ldi. Bank Xitoydan 10 milliard yuan (1,4 milliard dollar) miqdorida kreditlar va 2 milliard yuan (taxminan 300 million dollar) miqdorida grantlar ko‘rinishida to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy yordam oldi. Iqtisodchilar ushbu institutni “sammitning asosiy amaliy yutug‘i” deb ta’riflab, Xitoyning yuandan foydalanishni kengaytirish va AQSH dollariga qaramlikni kamaytirish strategiyasini ta’kidladi.   XXR Tijorat vazirligi eksperti Chjou Mi ushbu yondashuv adolatli hamkorlikka ko‘maklashishini va geosiyosiy qarama-qarshilikni kuchaytirishga emas, balki real muammolarni hal qilishga qaratilganini ta’kidladi. Fudan universiteti professori Chjao Xuashenning ta’kidlashicha, SHHTning sekin, ammo izchil institutsionallashuvi AQSH homiyligidagi ko‘p tomonlama tuzilmalar faolligining pasayishiga muqobil variant bo‘lib, ayniqsa sanksiyalar bosimi va kamsituvchi savdo choralaridan aziyat chekayotgan davlatlar uchun muhimdir.   Shu bilan birga, tashkilotning funksional kun tartibi ham sezilarli darajada kengaydi, buni Tyanjin deklaratsiyasi qoidalari tasdiqlaydi. Sinxua universiteti professori Syao Syan SHHTni AQSH boshchiligidagi AUKUS va QUAD ittifoqlari bilan taqqoslab, SHHTning ochiqligi, xilma-xilligi va pragmatik iqtisodiy yo‘nalishi uni buyuk davlatlar mojarolariga aralashishdan qochayotgan mamlakatlar uchun jozibador qilishini ta’kidladi. Sammitning muhim jihati nafaqat a’zo davlatlar, balki ko‘pchiligi AQSH bilan savdo kelishmovchiliklariga duch kelayotgan ASEAN mamlakatlarining faol ishtiroki bo‘ldi. Ba’zi ekspertlar Malayziya va Indoneziya kabi davlatlar SHHTni Osiyo-Tinch okeani bozorlariga “darvoza” va o‘zlarining xalqaro maqomini oshirish maydoni sifatida ko‘rayotganini ta’kidladilar.   Tyanszinda o‘tkazilgan SHHT sammitining geosiyosiy ahamiyatini 2020-yilda Galvan vodiysidagi Hindiston va Xitoy chegarasidagi hodisadan beri birinchi marta Hindiston bosh vaziri Narendra Modining ishtiroki kuchaytirdi. Olimlarning fikricha, Hindiston rahbarining bu qarori Nyu-Dehlining Vashington tomonidan kuchayib borayotgan bosimga qaramay, tashqi siyosatda strategik mustaqillikni saqlab qolishga intilishidan dalolat beradi. Hindiston va Xitoy o‘rtasida diplomatik aloqalarning tiklanishi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnovlarning yo‘lga qo‘yilishi, shuningdek, Tyanszin deklaratsiyasi qoidalarining qo‘llab-quvvatlanishi SHHT manfaatlari ko‘pincha qarama-qarshi bo‘lgan davlatlar o‘rtasidagi muloqot uchun noyob ko‘p tomonlama platforma vazifasini bajara olishini ko‘rsatmoqda.   Hindiston bosh vaziri N. Modi tomonidan Isroil va AQShning Eronga hujumini qoralashni o‘z ichiga olgan Tyanszin deklaratsiyasining alohida qoidasini imzolashi muhim siyosiy ishoradir. Bu, ayniqsa, shu yil iyun oyida Hindiston xuddi shunday mazmundagi SHHTning qo‘shma bayonotiga qo‘shilishdan bosh tortgani va ushbu davlatlar bilan strategik hamkorlikni ro‘kach qilgani bilan e’tiborga molikdir. Shunga qaramay, AQSH prezidenti Donald Tramp ma’muriyatining boj-tarif siyosati, shu jumladan Hindistonga nisbatan qo‘llanilgani, Hindiston hukumati tomonidan nodo‘stona qadam sifatida qabul qilindi va bu Nyu-Dehlining tashqi siyosatdagi urg‘ularini o‘zgartirishiga ta’sir ko‘rsatdi.   Iqtisodiy sohada sammit Yevroosiyo integratsiyasining yangi bosqichini boshlab berdi. Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi (CPEC) kabi infratuzilma loyihalari 2030-yilgacha 10 milliard dollargacha sarmoya jalb qilishi kutilmoqda. Raqamli savdoni rivojlantirish, bojxona tartib-qoidalarini birxillashtirish va qog‘ozsiz hujjat aylanishiga o‘tish chegaralararo logistika samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Asosiy transport yo‘nalishlari: Xitoy-Yevropa temir yo‘l tarmog‘i, Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishi va "Shimol-Janub" xalqaro transport koridorining (INSTC) ahamiyati tobora ortib bormoqda.   Texnologiya sohasida sammit SHHTning yangi yo‘nalishlarda yetakchilikka intilishini ko‘rsatdi. 2025-yil may oyida Tyantszin shahrida sun’iy intellekt sohasidagi hamkorlik bo‘yicha forum o‘tkazildi, unda mutaxassislar va hukumat vakillari ochiq dasturiy ta’minot, kiberxavfsizlik va tartibga solish masalalarini muhokama qildilar. A’zo mamlakatlar o‘rtasidagi texnologik rivojlanish darajasidagi farqqa qaramay, mintaqaviy raqamli suverenitetni shakllantirishga qaratilgan sun’iy intellekt va raqamli infratuzilma bo‘yicha tajriba loyihalari allaqachon amalga oshirilayotgani ta’kidlandi.   SHHTning boshqa ko‘p tomonlama birlashmalar, xususan, BRIKSga nisbatan institutsional to‘ldiruvchanligi uning qo‘shimcha ahamiyatini oshiradi. Ikkala tuzilma ham Xitoy, Rossiya va Hindistonni birlashtirib, global boshqaruvning g‘arbga yo‘naltirilgan modellarini qayta ko‘rib chiqishga qaratilgan bir-birini qoplaydigan tarmoqlarni shakllantirmoqda. BRIKS asosan iqtisodiy muvofiqlashtirish ustida ish olib borsa, SHHT mintaqaviy xavfsizlik, infratuzilmaviy bog‘liqlik, texnologiyalar va moliyaviy innovatsiyalar bo‘yicha kun tartibini kengaytirmoqda.   Geosiyosiy jihatdan SHHT ko‘p qutbli dunyo tartibini shakllantirish tendensiyasining kuchayishi fonida potensial barqarorlashtiruvchi omil sifatida qaralmoqda. Ichki ziddiyatlar, xususan, Hindiston va Xitoy, shuningdek, Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar saqlanib qolayotganiga qaramay, tashkilot konsensus, o‘zaro hurmat va teng huquqli hamkorlik tamoyillariga asoslangan “Shanxay ruhi” deb ataladigan yondashuv doirasida turli manfaatlarni uyg‘unlashtirish bo‘yicha noyob qobiliyatni namoyish etmoqda.   Ayniqsa e’tiborli jihati shundaki, SHHT G‘arb davlatlari, xususan AQSh bilan qarama-qarshilikka intilmaydi, aksincha, AQShning hozirgi “bir tomonlama” tashqi siyosati va iqtisodiy yo‘nalishi hamda global tartibning avvalgi modeli parchalanishi natijasida yuzaga kelgan geosiyosiy bo‘shliqni faol to‘ldirmoqda. Bunday vaziyatda SHHT mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlikka yanada qamrovli va amaliy yondashuvni taklif etmoqda. Infratuzilmaviy aloqadorlikni rivojlantirish, logistika va savdo zanjirlarining barqarorligini ta’minlash, shuningdek, a’zo va hamkor davlatlarda barqarorlikni mustahkamlash Tashkilotga o‘z strategik mavqeini kengaytirish imkonini bermoqda. Bu SHHT ni nafaqat Markaziy Osiyoda, balki keng Yevrosiyo hududida – Osiyo-Tinch okeani mintaqasi, Yaqin Sharq va Janubiy Osiyani qamrab olgan holda muhim ishtirokchiga aylantirmoqda. Shunday qilib, tashkilot mintaqaviy va global xavfsizlikning o‘zgaruvchan tuzilmasining muhim bo‘g‘iniga aylanib, jahon siyosati markazining Sharqqa siljishi sharoitida o‘zaro hamkorlikning muqobil mexanizmlarini taklif etmoqda.   Biroq, SHHTning keyingi rivojlanishi bir qator tarkibiy va institutsional qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. A’zo davlatlarning ichki xilma-xilligi, global miqyosda manfaatlarning kesishishi, shuningdek, texnologik va iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi sezilarli tafovutlar tashkilot doirasidagi muvofiqlashtirish va institutsional integratsiyani chuqurlashtirishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shunga qaramay, ayrim tahlilchilarning ta’kidlashicha, SHHT G‘arbga yo‘naltirilgan xalqaro tizimning tobora kuchayib borayotgan muqobili bo‘lib, yangi global boshqaruv tuzilmasida tobora muhimroq rol o‘ynashga qodir.   Shuningdek, SHHT asta-sekin asosan mintaqaviy forumdan ko‘p qutbli dunyo tartibotining muhim unsuriga aylanib bormoqda. Tashkilot rivojlanayotgan iqtisodiyotga ega mamlakatlar, shuningdek, o‘rta darajadagi davlatlarga nafaqat o‘z nuqtai nazarini bildirish uchun maydon, balki global boshqaruvning yangi tamoyillari va mexanizmlarini ishlab chiqishda ishtirok etish uchun amaliy vositalarni ham taqdim etmoqda. Xalqaro tizimning o‘zgarishi sharoitida SHHTning o‘z asosiy tamoyillariga – bloklarga qo‘shilmaslik, boshqa tuzilmalarga qarshi turmaslik va tinch taraqqiyotga yo‘naltirilganligiga sodiq qolishi alohida ahamiyat kasb etmoqda, chunki bu uning qonuniyligi va samaradorligining asosiy poydevori bo‘lib qolmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.