Aziza Muxammedova va hammuallif Jalol Ud Din Kakarning ushbu siyosiy tahlili Bagram aviabazasi bo‘yicha bahslarni Afg‘onistondan chiqib ketilganidan keyingi vaziyatda ko‘rib chiqadi. AQSh chiqib ketganidan to‘rt yil o‘tgach, Prezident Donald Trampning 2025-yilda Bagramni “qaytarib olish” haqidagi bayonoti Xitoyning yuksalishi va Markaziy hamda Janubiy Osiyo chegarasidagi strategik tayanch nuqtasini yo‘qotishi tufayli AQShning davom etayotgan xavotirlarini aks ettiradi. Mualliflar bu g‘oyaning asl manbasini Kongress a’zosi Maykl Valsning 2021-yildagi ogohlantirishlariga bog‘laydilar. Vals Bagramdan voz kechish Xitoy, Rossiyaning janubi, Eron va yadro quroliga ega Pokiston oldidagi noyob ta’sir vositasini yo‘qotishga olib kelishini ta’kidlagan edi. Keyinchalik Tramp bu fikrni geografik jihatdan biroz bo‘rttirib bo‘lsa-da, yanada kuchaytirdi.   Mualliflar Bagramning ikki tomonlama mohiyatini ta’kidlaydilar: bir vaqtlar Sovet Ittifoqi qurgan, AQSh kengaytirgan, ikkita uchish-qo‘nish yo‘lagi va o‘n minglab xodimga ega ulkan bazadan endi Tolibon hokimiyati va Vashingtonning shoshilinch chiqib ketishi ramziga aylandi. AQSh nazoratini qayta o‘rnatishga urinish Tolibon mudofaa rahbari Fasihuddin Fitrat tomonidan ochiq aytilgan qat’iy chegaralar va guruhning suverenitet haqidagi keng qamrovli qarashlariga zid keladi. Afg‘onistonning iqtisodiy inqirozi, yordamga qaramligi va aktivlarning muzlatilishi nazariy jihatdan muzokaralar uchun imkoniyat yaratsa-da (gumanitar yordam, sanksiyalarni yengillashtirish, sayohat cheklovlarini bekor qilish kabi), mualliflar bunday yon berishlar xalqaro miqyosda yakkalangan rejimni qonuniylashtirish va inson huquqlarini, ayniqsa ayollar huquqlarini poymol qilishni kuchaytirish xavfini tug‘dirishidan ogohlantiradilar.   Ikkinchi strategik to‘siq – Xitoyning kengayib borayotgan ishtiroki. Pekinning erta diplomatik aloqalar o‘rnatishi, investitsiya signallari va Afg‘onistonning tabiiy boyliklariga qiziqishi G‘arbning ta’sirini kamaytiradi va Tolibonga AQSh bilan munosabatlarga muqobil variantlarni taqdim etadi. Pokistonning roli Vashingtonning harakat maydonini yanada toraytiradi: Islomobodning ham Pekin, ham Tolibon bilan aloqalari AQShning Bagramga qaytishini qo‘llab-quvvatlashni strategik jihatdan qimmatga tushiradi, garchi nazariy jihatdan Pokiston bosim o‘tkaza olishi mumkin bo‘lsa-da.   Tahlil xulosasiga ko‘ra, Vashington qabul qilishi qiyin bo‘lgan uzoq muddatli siyosiy kelishuvlarsiz Bagramni qayta egallash ehtimoli juda past. Keng ma’noda, bu voqea mintaqada AQSH-Xitoy raqobatining bir ko‘rinishi hisoblanadi. Mualliflarning fikricha, amaliy siyosat bazani qayta tiklashdan ko‘ra, puxta o‘ylangan diplomatiya, maqsadli gumanitar va iqtisodiy vositalar hamda Tolibonni amalda tan olmasdan ta’sirni saqlab qoladigan mintaqaviy ishtirokchilar bilan hamkorlikka asoslanishi kerak.   World Geostrategic Insights saytida o‘qing   Jalol Ud Din Kakar – Pokistondagi Lahor universiteti Integratsiyalashgan ijtimoiy fanlar maktabining xalqaro munosabatlar bo‘yicha falsafa doktori (PhD) talabasi hamda Xavfsizlik strategiyasi va siyosatini tadqiq qilish markazining ilmiy xodimi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Rustam Maxmudovning “Valday” xalqaro munozara klubi uchun tahliliy maqolasi Yaqin Sharqni “Tolibon”ning 2021-yildan keyingi tashqi siyosiy legitimatsiya strategiyasining asosiy bo‘g‘ini sifatida tahlil qiladi. Muallifning asosiy faraziga ko‘ra, Fors ko‘rfazi arab monarxiyalari nafaqat o‘zlari uchun muhim hamkorlar, balki G‘arb va xalqaro institutlarga olib boruvchi potensial “ko‘prik” hamdir. Bu yo‘nalishda harakat izchillik va moslashuvchanlikni namoyon etmoqda: BAA, Qatar va Saudiya Arabistoni bilan rasmiy aloqalarni tiklash va kengaytirishdan tortib, 1990-yillarning og‘ir merosiga qaramay, Eron bilan ish kun tartibini shakllantirishgacha. Muhim bosqichlar – BAAda Tolibon elchisining ishonch yorliqlari qabul qilinishi, Sirojiddin Haqqoniy boshchiligidagi delegatsiyaning Abu-Dabiga tashrifi, BMT homiyligidagi Dohadagi uchrashuvda “Afg‘oniston hukumati”ning de-fakto ishtiroki va Kobuldagi Saudiya elchixonasi faoliyatining qayta tiklanishi; Eron yo‘nalishida esa - Tolibon diplomatining akkreditatsiyasi va 2025-yilda IRI Tashqi ishlar vaziri tashrifini o‘z ichiga oladi.   Ikkinchi yo‘nalish – “arab ko‘chasi” va Eron auditoriyasiga mo‘ljallangan narrativ strategiya. Bu Isroilning xatti-harakatlarini tizimli tanqid qilish va “Tolibon”ni “mas’uliyatli” aktyor sifatida o‘zini ko‘rsatish uchun xalqaro huquq tiliga (suverenitet, hududiy yaxlitlik) murojaat qilishni o‘z ichiga oladi. Mahmudov bu ritorikaning marosimiy xususiyatini ta’kidlaydi: u amaliy qadamlarga deyarli aylanmaydi, bu G‘arb va Ko‘rfazning an’anaviy elitalariga aloqalarni uzishni istamaslik bilan izohlanadi. Shu bilan birga, toliblar ISHID-Xuroson va narkobiznesga qarshi kurashga urg‘u berish orqali “pragmatiklar” obrazini yaratishga intilmoqda - bu xalqaro xavfsizlik kun tartibiga mos keladigan jihatlardir.   Uchinchi qatlam – Afg‘onistonning tranzit holati va tabiiy resurslari atrofidagi iqtisodiy o‘yin. Muallif Xitoyning neft-gaz va qazib olish sohalaridagi faollashuvi, litiyga bo‘lgan qiziqishi, shuningdek, mintaqaviy o‘yinchilarning faollashuvini qayd etadi. Eron savdoda yetakchi o‘rinlarga chiqmoqda (2024-yilda tovar aylanmasining o‘sishi minimal afg‘on eksporti bilan 3,197 milliard dollarga yetadi), BAA GAAC orqali aeroportlarni boshqarmoqda, Dubay esa afg‘on elitalarining moliyaviy va ishbilarmonlik markaziga aylanmoqda. Qatar Termiz-Mozori-Sharif-Kobul-Peshovar magistraliga (~5 milliard dollar) va Jabal Siraj sement loyihasiga (220 million dollar) potensial investor hisoblanadi. Ushbu tashabbuslar "Tolibon"ning mintaqaviy bog‘liqlik va iqtisodiy samara va’da qilish orqali tan olinish haqidagi dalillarini kuchaytirishga qaratilgan.   Asosiy cheklovchi omil – G‘arbning ayollar huquqlari bo‘yicha pozitsiyasi bo‘lib, u tan olinish uchun “chegara” yaratadi va hatto pragmatik Ko‘rfaz rejimlarini ham ushlab turadi. Saudiya Arabistoni, BAA va Qatar toliblarga ayollarning ta’lim olishi va ishlashiga qo‘yilgan taqiqlarni qabul qilib bo‘lmasligini ochiqchasiga bildirgan. “Tolibon”ning ichki ikkilanishi (“Qandahor” ko‘proq pragmatik “Kobul”ga qarshi konservativ yadro sifatida) liberallashtirishni to‘xtatib qo‘ymoqda. Shunga qaramay, Mahmudov imkoniyatlar oynasini ko‘radi: 2025-yil 3-iyulda IEAning Rossiya tomonidan tan olinishi, ehtimol, Eron va Xitoyning keyingi qadamlari “zanjirli reaksiya”ni keltirib chiqarishi va Ko‘rfaz o‘yinchilari hamda G‘arb poytaxtlarining bir qismini tan olmaslik xarajatlarini qayta baholashga undashi mumkin. Bunday ssenariyda, agar kuchlar muvozanati va tranzit-resurs rag‘batlari obro‘-e’tibor xarajatlaridan ustun kelsa, ayollar huquqlari masalasi faqat so‘z darajasida qolishi mumkin.   “Valday” xalqaro munozara klubi saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Mualliflar: Abbos Boboxonov, Ubaydullo Xo‘jabekov   Shanxay hamkorlik tashkilotining 2025-yil 31-avgust - 1-sentyabr kunlari Tyanszin shahrida o‘tkazilgan 25-sammiti ham ko‘lami, ham siyosiy ahamiyati jihatidan tashkilot tarixida burilish nuqtasi bo‘ldi. Sammit SHHTning 24 yillik tarixidagi eng yirik va eng muhim voqea sifatida e’tirof etildi. Bu tashkilotning mintaqaviy xavfsizlik blokidan o‘sib borayotgan geosiyosiy ta’sirga ega platformaga aylanishini ko‘rsatadi. Sammit yakunlari va ramziyligi SHHTning mintaqaviy integratsiya va xalqaro hamkorlikning asosiy mexanizmi sifatidagi rolini ta’kidladi. Xitoylik tadqiqotchilar sammitlarning Xitoy hududida o‘tkazilishi nafaqat moliyaviy va tashkiliy qo‘llab-quvvatlash, balki XXRning global boshqaruv va ko‘p tomonlama diplomatiya tizimidagi roli ortib borayotganini ko‘rsatuvchi strategik qarashni shakllantirish bilan birga kechayotganini ta’kidladilar. Bundan tashqari, SHHT sammiti Xitoyning sheriklar va tarafdorlar, jumladan, SHHTga a’zo davlatlar yordamida mavjud dunyo tartibini o‘zgartirishga intilishini yaqqol namoyish etdi.   Dastlab terrorizmga qarshi kurashish va mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash maqsadida tashkil etilgan SHHT asta-sekin Yevroosiyoning iqtisodiy, texnologik va gumanitar sohalarida integratsiyasiga ko‘maklashuvchi universal ko‘p tomonlama platformaga aylandi. Shanxay xalqaro tadqiqotlar instituti direktori o‘rinbosari Chjao Lun ta’kidlaganidek, tashkilot bugungi kunda “ilgari buyuk davlatlar raqobati bilan xarakterlanadigan urushdan keyingi jahon tartibiga ijobiy unsurlar” qo‘shmoqda. Bu esa ko‘p tomonlamalikni mustahkamlash bo‘yicha global tendensiyani aks ettiradi. Shu nuqtai nazardan, Tyantszin sammiti AQSH boshchiligidagi institutlarga muqobil yo‘l izlayotgan Global Janub va o‘rta qudratli davlatlar uchun muhim forumga aylandi.   Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazi (CSIS) xodimi Genriyetta Levin ta’kidlaganidek, Xitoy SHHT doirasida energetika, “yashil” iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar va ta’lim sohalarida hamkorlikni chuqurlashtirishga qaratilgan oltita yangi platforma yaratish tashabbusini ilgari surdi. Amalga oshirish bilan bog‘liq qiyinchiliklarga qaramay, ushbu tashabbuslar Pekinning tashkilot ichidagi yetakchilik rolini institutsionallashtirishga intilishini aks ettiradi. Tyantszin sammiti SHHTning yangi ko‘p qutbli tartib shakllarini yaratuvchi ko‘p tarmoqli tuzilma maqomiga o‘tganini tasdiqladi. Reuters nashri xulosa qilganidek, “global boshqaruv yangi burilish nuqtasiga keldi” – va Xitoy SHHT orqali o‘zini ushbu o‘zgarish jarayonining markaziga qo‘ymoqda.   Xitoy sammit kun tartibi va natijalarini belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Xitoy Xalq Respublikasi 2024-2025-yillarda raislik qiluvchi sifatida 100 dan ortiq yuqori darajadagi tadbirlarni tashkil etdi va ikkita asosiy hujjatni ishlab chiqish tashabbusi bilan chiqdi: Tyanszin deklaratsiyasi va SHHTni 2035-yilgacha rivojlantirish strategiyasi. Ushbu hujjatlar tinch-totuv yashash, ichki ishlarga aralashmaslik, bir tomonlama sanksiyalar va savdo to‘siqlariga qarshi turish tamoyillariga sodiqlikni tasdiqladi, shuningdek, sun’iy intellekt, ma’lumotlarni boshqarish va barqaror rivojlanish kabi sohalarda hamkorlikni kengaytirishga chaqirdi. Britaniyaning Chatham House tahlil markazi ekspertining fikricha, ushbu sammit Pekinning XXRni ko‘p qutbli dunyo tartibining me’mori sifatida ko‘rsatishga qaratilgan keng qamrovli diplomatik kampaniyasining bir qismi bo‘ldi. Bu Vashingtonning “chekinish” va izolyatsionizm siyosatidan keskin farq qiladi.   Asosiy institutsional natijalardan biri SHHTga a’zo davlatlarning SHHT Taraqqiyot Bankini tashkil etish to‘g‘risidagi qarori bo‘ldi. Bank Xitoydan 10 milliard yuan (1,4 milliard dollar) miqdorida kreditlar va 2 milliard yuan (taxminan 300 million dollar) miqdorida grantlar ko‘rinishida to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy yordam oldi. Iqtisodchilar ushbu institutni “sammitning asosiy amaliy yutug‘i” deb ta’riflab, Xitoyning yuandan foydalanishni kengaytirish va AQSH dollariga qaramlikni kamaytirish strategiyasini ta’kidladi.   XXR Tijorat vazirligi eksperti Chjou Mi ushbu yondashuv adolatli hamkorlikka ko‘maklashishini va geosiyosiy qarama-qarshilikni kuchaytirishga emas, balki real muammolarni hal qilishga qaratilganini ta’kidladi. Fudan universiteti professori Chjao Xuashenning ta’kidlashicha, SHHTning sekin, ammo izchil institutsionallashuvi AQSH homiyligidagi ko‘p tomonlama tuzilmalar faolligining pasayishiga muqobil variant bo‘lib, ayniqsa sanksiyalar bosimi va kamsituvchi savdo choralaridan aziyat chekayotgan davlatlar uchun muhimdir.   Shu bilan birga, tashkilotning funksional kun tartibi ham sezilarli darajada kengaydi, buni Tyanjin deklaratsiyasi qoidalari tasdiqlaydi. Sinxua universiteti professori Syao Syan SHHTni AQSH boshchiligidagi AUKUS va QUAD ittifoqlari bilan taqqoslab, SHHTning ochiqligi, xilma-xilligi va pragmatik iqtisodiy yo‘nalishi uni buyuk davlatlar mojarolariga aralashishdan qochayotgan mamlakatlar uchun jozibador qilishini ta’kidladi. Sammitning muhim jihati nafaqat a’zo davlatlar, balki ko‘pchiligi AQSH bilan savdo kelishmovchiliklariga duch kelayotgan ASEAN mamlakatlarining faol ishtiroki bo‘ldi. Ba’zi ekspertlar Malayziya va Indoneziya kabi davlatlar SHHTni Osiyo-Tinch okeani bozorlariga “darvoza” va o‘zlarining xalqaro maqomini oshirish maydoni sifatida ko‘rayotganini ta’kidladilar.   Tyanszinda o‘tkazilgan SHHT sammitining geosiyosiy ahamiyatini 2020-yilda Galvan vodiysidagi Hindiston va Xitoy chegarasidagi hodisadan beri birinchi marta Hindiston bosh vaziri Narendra Modining ishtiroki kuchaytirdi. Olimlarning fikricha, Hindiston rahbarining bu qarori Nyu-Dehlining Vashington tomonidan kuchayib borayotgan bosimga qaramay, tashqi siyosatda strategik mustaqillikni saqlab qolishga intilishidan dalolat beradi. Hindiston va Xitoy o‘rtasida diplomatik aloqalarning tiklanishi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnovlarning yo‘lga qo‘yilishi, shuningdek, Tyanszin deklaratsiyasi qoidalarining qo‘llab-quvvatlanishi SHHT manfaatlari ko‘pincha qarama-qarshi bo‘lgan davlatlar o‘rtasidagi muloqot uchun noyob ko‘p tomonlama platforma vazifasini bajara olishini ko‘rsatmoqda.   Hindiston bosh vaziri N. Modi tomonidan Isroil va AQShning Eronga hujumini qoralashni o‘z ichiga olgan Tyanszin deklaratsiyasining alohida qoidasini imzolashi muhim siyosiy ishoradir. Bu, ayniqsa, shu yil iyun oyida Hindiston xuddi shunday mazmundagi SHHTning qo‘shma bayonotiga qo‘shilishdan bosh tortgani va ushbu davlatlar bilan strategik hamkorlikni ro‘kach qilgani bilan e’tiborga molikdir. Shunga qaramay, AQSH prezidenti Donald Tramp ma’muriyatining boj-tarif siyosati, shu jumladan Hindistonga nisbatan qo‘llanilgani, Hindiston hukumati tomonidan nodo‘stona qadam sifatida qabul qilindi va bu Nyu-Dehlining tashqi siyosatdagi urg‘ularini o‘zgartirishiga ta’sir ko‘rsatdi.   Iqtisodiy sohada sammit Yevroosiyo integratsiyasining yangi bosqichini boshlab berdi. Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi (CPEC) kabi infratuzilma loyihalari 2030-yilgacha 10 milliard dollargacha sarmoya jalb qilishi kutilmoqda. Raqamli savdoni rivojlantirish, bojxona tartib-qoidalarini birxillashtirish va qog‘ozsiz hujjat aylanishiga o‘tish chegaralararo logistika samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Asosiy transport yo‘nalishlari: Xitoy-Yevropa temir yo‘l tarmog‘i, Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishi va "Shimol-Janub" xalqaro transport koridorining (INSTC) ahamiyati tobora ortib bormoqda.   Texnologiya sohasida sammit SHHTning yangi yo‘nalishlarda yetakchilikka intilishini ko‘rsatdi. 2025-yil may oyida Tyantszin shahrida sun’iy intellekt sohasidagi hamkorlik bo‘yicha forum o‘tkazildi, unda mutaxassislar va hukumat vakillari ochiq dasturiy ta’minot, kiberxavfsizlik va tartibga solish masalalarini muhokama qildilar. A’zo mamlakatlar o‘rtasidagi texnologik rivojlanish darajasidagi farqqa qaramay, mintaqaviy raqamli suverenitetni shakllantirishga qaratilgan sun’iy intellekt va raqamli infratuzilma bo‘yicha tajriba loyihalari allaqachon amalga oshirilayotgani ta’kidlandi.   SHHTning boshqa ko‘p tomonlama birlashmalar, xususan, BRIKSga nisbatan institutsional to‘ldiruvchanligi uning qo‘shimcha ahamiyatini oshiradi. Ikkala tuzilma ham Xitoy, Rossiya va Hindistonni birlashtirib, global boshqaruvning g‘arbga yo‘naltirilgan modellarini qayta ko‘rib chiqishga qaratilgan bir-birini qoplaydigan tarmoqlarni shakllantirmoqda. BRIKS asosan iqtisodiy muvofiqlashtirish ustida ish olib borsa, SHHT mintaqaviy xavfsizlik, infratuzilmaviy bog‘liqlik, texnologiyalar va moliyaviy innovatsiyalar bo‘yicha kun tartibini kengaytirmoqda.   Geosiyosiy jihatdan SHHT ko‘p qutbli dunyo tartibini shakllantirish tendensiyasining kuchayishi fonida potensial barqarorlashtiruvchi omil sifatida qaralmoqda. Ichki ziddiyatlar, xususan, Hindiston va Xitoy, shuningdek, Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar saqlanib qolayotganiga qaramay, tashkilot konsensus, o‘zaro hurmat va teng huquqli hamkorlik tamoyillariga asoslangan “Shanxay ruhi” deb ataladigan yondashuv doirasida turli manfaatlarni uyg‘unlashtirish bo‘yicha noyob qobiliyatni namoyish etmoqda.   Ayniqsa e’tiborli jihati shundaki, SHHT G‘arb davlatlari, xususan AQSh bilan qarama-qarshilikka intilmaydi, aksincha, AQShning hozirgi “bir tomonlama” tashqi siyosati va iqtisodiy yo‘nalishi hamda global tartibning avvalgi modeli parchalanishi natijasida yuzaga kelgan geosiyosiy bo‘shliqni faol to‘ldirmoqda. Bunday vaziyatda SHHT mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlikka yanada qamrovli va amaliy yondashuvni taklif etmoqda. Infratuzilmaviy aloqadorlikni rivojlantirish, logistika va savdo zanjirlarining barqarorligini ta’minlash, shuningdek, a’zo va hamkor davlatlarda barqarorlikni mustahkamlash Tashkilotga o‘z strategik mavqeini kengaytirish imkonini bermoqda. Bu SHHT ni nafaqat Markaziy Osiyoda, balki keng Yevrosiyo hududida – Osiyo-Tinch okeani mintaqasi, Yaqin Sharq va Janubiy Osiyani qamrab olgan holda muhim ishtirokchiga aylantirmoqda. Shunday qilib, tashkilot mintaqaviy va global xavfsizlikning o‘zgaruvchan tuzilmasining muhim bo‘g‘iniga aylanib, jahon siyosati markazining Sharqqa siljishi sharoitida o‘zaro hamkorlikning muqobil mexanizmlarini taklif etmoqda.   Biroq, SHHTning keyingi rivojlanishi bir qator tarkibiy va institutsional qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. A’zo davlatlarning ichki xilma-xilligi, global miqyosda manfaatlarning kesishishi, shuningdek, texnologik va iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi sezilarli tafovutlar tashkilot doirasidagi muvofiqlashtirish va institutsional integratsiyani chuqurlashtirishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shunga qaramay, ayrim tahlilchilarning ta’kidlashicha, SHHT G‘arbga yo‘naltirilgan xalqaro tizimning tobora kuchayib borayotgan muqobili bo‘lib, yangi global boshqaruv tuzilmasida tobora muhimroq rol o‘ynashga qodir.   Shuningdek, SHHT asta-sekin asosan mintaqaviy forumdan ko‘p qutbli dunyo tartibotining muhim unsuriga aylanib bormoqda. Tashkilot rivojlanayotgan iqtisodiyotga ega mamlakatlar, shuningdek, o‘rta darajadagi davlatlarga nafaqat o‘z nuqtai nazarini bildirish uchun maydon, balki global boshqaruvning yangi tamoyillari va mexanizmlarini ishlab chiqishda ishtirok etish uchun amaliy vositalarni ham taqdim etmoqda. Xalqaro tizimning o‘zgarishi sharoitida SHHTning o‘z asosiy tamoyillariga – bloklarga qo‘shilmaslik, boshqa tuzilmalarga qarshi turmaslik va tinch taraqqiyotga yo‘naltirilganligiga sodiq qolishi alohida ahamiyat kasb etmoqda, chunki bu uning qonuniyligi va samaradorligining asosiy poydevori bo‘lib qolmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Qo‘shma Shtatlarda prezident Tramp tomonidan kriptovalyuta qonunlari to‘plamining imzolanishi bilan moliyaviy siyosatda muhim burilish yuz berdi. Uning markaziy elementi “GENIUS” (Steyblkoinlar uchun milliy innovatsiyalarni boshqarish va joriy etish) akti bo‘ldi. Ushbu hujjat AQSH tarixida birinchi marta kurslari barqaror real aktivlarga qattiq bog‘langan kriptovalyutalar – steyblkoinlar uchun aniq federal tartibga solish bazasini yaratdi. Tramp ma’muriyati ushbu qonunni Qo‘shma Shtatlarga raqamli valyutalar sohasida jahon inqilobiga boshchilik qilish imkonini beradigan tarixiy hujjat sifatida taqdim etmoqda.   Shu paytgacha steyblkoinlar o‘n yillik mavjudligi va 2025-yil may oyiga kelib deyarli 244 milliard dollarga yetgan kapitallashuviga qaramay, an’anaviy moliya va kriptoaktivlarning beqaror dunyosi o‘rtasida tor ixtisoslashgan vositachi vazifasini bajarib kelgan. Endi esa, qonuniy to‘lov vositasi maqomini olgan ushbu kriptovalyuta an’anaviy to‘lov tizimlariga raqobat qilishga tayyor. “RAND” korporatsiyasi xodimi Jim Minyano ta’kidlaganidek, “ushbu qonun uzoq kutilgan, ammo siyosiy jihatdan murakkab hodisa - korporativ kriptovalyutani amalda qonuniylashtiradi”.   “GENIUS” hujjatining asosiy yangiligi tokenlarni yuz foiz ta’minlash talabi hisoblanadi. Tokenlar – taqsimlangan reyestrdagi (blokcheyndagi) ma’lum bir aktiv yoki xizmatga bo‘lgan huquqni tasdiqlovchi raqamli yozuvlardir. Ushbu qonun qabul qilingandan so‘ng, steyblkoin tokenlari yuqori likvidli va xavfsiz aktivlar, ya’ni dollarlar va qisqa muddatli AQSH g‘aznachilik obligatsiyalari bilan to‘liq qoplanishi shart.   Ushbu qoida, shuningdek, steyblkoin emitentlarining o‘z zaxiralari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni har oy e’lon qilish majburiyati regulyatorlarning asosiy xavotirlarini bartaraf etishga qaratilgan. Biroq, bu qadamning geosiyosiy va makroiqtisodiy ahamiyati ham muhim. Qonunning qabul qilinishi Amerika iqtisodiyoti uchun jiddiy muammolar fonida sodir bo‘lmoqda: davlat qarzi 37 trillion dollarga yetmoqda va byudjet taqchilligi o‘sib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, steyblkoinlarni qonuniylashtirish qarz inqirozini yumshatish vositasi sifatida qaralmoqda, chunki davlat obligatsiyalarida majburiy zaxiralash ularga bo‘lgan talabni bir necha barobar oshirishi kutilmoqda.   Tarafdorlarning, jumladan, saylov kampaniyasi uchun xayriyalar evaziga kripto hamjamiyatiga minnatdorchilik bildirgan Trampning optimizmiga qaramay, kriptoaktivlarning bunday tezkor integratsiyasi jiddiy xavotirlarni keltirib chiqarmoqda. Tanqidchilar, jumladan senator Elizabet Uorren, moliyaviy barqarorlik uchun xavflardan ogohlantirmoqda, chunki qonun bank faoliyati va tijorat o‘rtasidagi an’anaviy chegarani yo‘q qiladi.   Kriptovalyutalarni ishlab chiqarish markazlashtirilmaganligi sababli, ularni qonuniylashtirish yangi emitentlar sinfining paydo bo‘lishiga zamin yaratadi: jismoniy shaxslardan tashqari, ularni yirik transmilliy korporatsiyalar ham chiqarishi mumkin. Ilgari regulyatorlar bosimi ostida “Libra” kriptovalyutasi loyihasini to‘xtatgan “Meta” (Facebook) kabi kompaniyalar endi bu sohaga ehtiyotkorlik bilan qaytmoqda. Xuddi shunday, “JP Morgan” bankining ishga tushirishga tayyorlanayotgan “JPMD” tokeni an’anaviy bank infratuzilmasini steyblkoin innovatsiyalari bilan birlashtirish bo‘yicha puxta o‘ylangan qadamdir. Bu paradoksal hodisaning tug‘ilishini anglatadi: an’anaviy moliya asoslariga putur yetkazish uchun yaratilgan texnologiya endi o‘zi chetlab o‘tishi kerak bo‘lgan institutlardan rivojlanish uchun kuchli turtki olmoqda.   “Libra” loyihasining muvaffaqiyatsizligi institutsional ishonchning yo‘qligi bilan bog‘liq edi. “GENIUS” akti, o‘z navbatida, kelajakda bunday loyihalar uchun yo‘l ochishi mumkin bo‘lgan huquqiy bazani taqdim etmoqda. Shunga qaramay, mutaxassislar ta’kidlaganidek, ijtimoiy foydali natijaga erishish uchun faqat qonunga rioya qilishning o‘zi yetarli emas. Korporativ kriptovalyutalar to‘lovlarni soddalashtirishi mumkin, ammo bu salohiyat yaratilgan tizimlar shaffof, inklyuziv va bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlasha oladigan bo‘lsagina amalga oshadi. Aks holda, ushbu innovatsiyalar bir nechta texnologik gigantlar qo‘lida bozor konsentratsiyasini kuchaytirish xavfini tug‘diradi.   Tramp ma’muriyatining yondashuvi boshqa global markazlarning tartibga solish strategiyalaridan sezilarli darajada farq qiladi. Yevropa Ittifoqi “MiKA” kripto-aktivlar bozorini tartibga solish bo‘yicha keng qamrovli va yagona reglamentni joriy etgan, Rossiya esa transchegaraviy hisob-kitoblarni tajribaviy huquqiy rejimlar orqali ehtiyotkorlik bilan sinovdan o‘tkazayotgan bir paytda, AQSH xususiy sektor rahbarligida liberallashtirishga e’tibor qaratmoqda. E’tiborga loyiq jihati shundaki, Amerika qonunchiligi Federal zaxira tizimiga o‘z raqamli valyutasini chiqarishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlab, raqamli pullarning xususiy xususiyatini mustahkamlamoqda, BRIKS mamlakatlari esa aynan davlat analoglarini faol rivojlantirmoqda.   Steyblkoinlarni qonuniylashtirish bilan bir vaqtda real aktivlarni tokenlashtirish ham jadallashmoqda, uning bozori allaqachon 25 milliard dollarga yetgan. "BlackRock" kabi yirik investitsiya kompaniyalari tokenlashtirilgan fondlarni faol chiqarmoqda. Biroq, bu yerda ham huquqiy ziddiyatlar yuzaga kelmoqda. Qimmatli qog‘ozlar va birjalar bo‘yicha komissiya a’zosi Xester Pirsning “tokenlashtirilgan qimmatli qog‘ozlar qimmatli qog‘ozlar bo‘lib qoladi” va shu sababli ma’lumotlarni oshkor qilish bo‘yicha barcha talablarga bo‘ysunishi kerakligi haqidagi eslatmasi bunga misol bo‘la oladi.   Asosiy qonun qabul qilinganiga qaramay, tartibga soluvchi organlar uchun keng faoliyat maydoni qolmoqda. Federal darajada iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va turli idoralar o‘rtasida ma’lumotlarni boshqarish bo‘yicha me’yorlarni muvofiqlashtirish zarur. Shtatlar darajasida siyosat hamon tarqoq: Vayomingdagi kabi kripto-tajribalarni qo‘llab-quvvatlaydigan hududlar va Nyu-Yorkdagi kabi ehtiyotkor litsenziyalash tartibiga amal qiladigan hududlar o‘rtasida sezilarli farqlar mavjud. Xalqaro miqyosda tizimli xatarlarni boshqarish va noqonuniy moliyaviy operatsiyalarga qarshi kurashish vazifasi turibdi.   Yangi Amerika kripto siyosatining keng qamrovli kontekstida yana bir ulkan tashabbus – bitkoindan davlat zaxira aktivi sifatida foydalanish imkoniyatini ko‘rib chiqish lozim. 2024-yilgi bitkoin to‘g‘risidagi qonun loyihasida aks etgan bu g‘oya AQSH Federal zaxira tizimi yiliga 200 mingtagacha bitkoin sotib olishini nazarda tutadi. Mualliflarning fikricha, bunday qadam nafaqat bitkoinni oltin bilan bir qatorda muhim moliyaviy vosita sifatida rasman tan oladi, balki Amerika pul tizimini mustahkamlashga ham xizmat qiladi.   Ushbu qonunchilik o‘zgarishlari bilan bir qatorda, Tramp ma’muriyati kriptovalyutalar integratsiyasini tezlashtirish uchun ijro hokimiyatidan ham foydalanmoqda, bu safar ommaviy chakana investorlar darajasida. Prezident imzolagan farmon pensiya rejalarida ishtirok etayotgan 90 milliondan ortiq amerikaliklar uchun muqobil aktivlarga, jumladan, xususiy investitsiyalar, ko‘chmas mulk va, ayniqsa, raqamli aktivlarga yo‘l ochadi.   Oq uy bu qadamni investitsiyalarni demokratlashtirish va ishchilarning pensiya jamg‘armalari daromadliligini oshirish usuli sifatida ko‘rmoqda, chunki u ularga ilgari faqat badavlat investorlar uchun mavjud bo‘lgan imkoniyatlarni taqdim etadi. Ushbu qaror Trampning AQShni dunyoning kriptovalyuta poytaxtiga aylantirish haqidagi saylovoldi va’dasining bevosita davomi bo‘lib, kriptovalyutalarni to‘laqonli investitsiya sinfi sifatida qonuniylashtirish yo‘lidagi yana bir qadamdir.   Shu bilan birga, kriptovalyutalarni qonuniylashtirish jarayoni yangi qonun mazmuni va “kriptovalyutalar g‘oyasi” o‘rtasidagi chuqur mafkuraviy qarama-qarshilikni yuzaga chiqarmoqda. Dastlab, kriptovalyutalar davlat moliya tizimiga markazlashmagan va anonim muqobil sifatida yaratilgan edi. Investorlarning ishonchini qaytarish uchun zarur bo‘lsa-da, qat’iy qoidalarni joriy etish aslida kripto bozorini o‘zgartiradigan va uning asosiy tamoyillariga xavf soladigan murosadir. Bu yerda “raqamli iz” tushunchasi asosiy rol o‘ynaydi. Naqd puldan farqli o‘laroq, steyblkoinlar bilan har bir tranzaksiya ommaviy taqsimlangan reestrga doimiy yozib qo‘yiladi. Ushbu mexanizm barcha operatsiyalarning tahlil qilinishi mumkin bo‘lgan o‘chmas tarixini yaratadi, bu esa maxfiylikning dastlabki tamoyillariga zid bo‘lgan to‘liq moliyaviy shaffoflik xavfini tug‘diradi.   Nihoyat, AQShdagi tartibga solish ishlari faqat steyblkoinlar bilan cheklanib qolmaydi va keyingi qadam sohadagi huquqiy noaniqlikni bartaraf etish bo‘lishi lozim. Asosiy muammo raqamli aktivni Qimmatli qog‘ozlar va birjalar bo‘yicha komissiya nazorati ostidagi qimmatli qog‘ozlar yoki Tovar fyucherslari savdosi bo‘yicha komissiya nazorati ostidagi tovarlar qatoriga kiritish uchun aniq mezonlarning yo‘qligidir. Bu ikkilanish doimiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Raqamli aktivlar bozorining shaffofligi to‘g‘risidagi yana bir yangi qonun – “KLARITI” aynan shu vazifani hal qilishga qaratilgan bo‘lib, u tartibga soluvchi organlarning vakolatlarini aniq belgilab, ravshan o‘yin qoidalarini o‘rnatishi kerak.   Shu bilan birga, markazlashmagan moliya (DeFi) ga nisbatan nozikroq yondashuv shakllanmoqda. Ushbu strategiya qat’iy nazorat qilinadigan markazlashgan birjalar kabi moliyaviy vositachilar va markazlashmagan protokollar o‘rtasidagi farqni nazarda tutadi. Ikkinchisi, mohiyatiga ko‘ra, yuridik shaxslar emas, balki faqat dasturiy kod bo‘lganligi sababli, moliyaviy litsenziyalashga emas, balki xavfsizlik auditi va texnik shaffoflik standartlariga qaratilgan boshqacha tartibga solish choralariga duchor bo‘lishi mumkin.   Umuman olganda, Amerika yondashuvi sanoat asosidagi texnologik innovatsiyalarni rag‘batlantirishga qaratilgan bo‘lib, bunda investorlar uchun raqamli aktivlar dunyosiga kirishning asosiy nuqtalari vazifasini bajaradigan platformalarda ularning himoyasini zaiflashtirishdan qochadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova yaqinda Caspian Policy Center uchun tayyorlagan tahliliy sharhida Ozarbayjonning transport diplomatiyasi, xususan, sharqiy-g‘arbiy va shimoliy-janubiy yo‘laklarni birlashtirish borasidagi harakatlari Janubiy Kavkazni muhim logistika markaziga aylantirmoqda, deb ta’kidlaydi. Ozarbayjonning Boku-Tbilisi-Kars temir yo‘lini zamonaviylashtirish va Boku xalqaro dengiz savdo portini kengaytirishni o‘z ichiga olgan infratuzilma tashabbuslari O‘rta yo‘lakning Rossiya orqali o‘tadigan shimoliy yo‘nalishlarga nisbatan raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan. Bu esa dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan Markaziy Osiyo davlatlari, ayniqsa O‘zbekiston uchun Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagi (TXTY) orqali Yevropa va jahon bozorlariga yanada samaraliroq chiqish imkonini beradigan yangi geosiyosiy va geoiqtisodiy imkoniyatlarni yaratmoqda.   O‘rta yo‘lak, shuningdek Transkaspiy yo‘nalishi sifatida ham tanilgan, so‘nggi yillarda Kaspiy dengizi, Janubiy Kavkaz va Turkiya orqali Xitoy va Markaziy Osiyoni Yevropa bilan bog‘laydigan Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo arteriyasi sifatida ommalashdi. Yevropa Ittifoqining TRASEKA dasturi va turli ko‘p tomonlama logistika tashabbuslari ushbu yo‘nalishga qo‘shimcha rag‘bat berdi. Ozarbayjon port quvvatlari, temir yo‘l infratuzilmasi va savdo flotini modernizatsiya qilishga katta mablag‘ sarflagani tufayli mintaqada logistika to‘siqlari va yuk tashishdagi kechikishlar sezilarli darajada kamaydi. Bu nafaqat Ozarbayjonning maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga yordam beradi, balki eksport va tranzit yo‘nalishlarini Rossiya va Xitoydan tashqariga diversifikatsiya qilishga intilayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlarining uzoq muddatli transport strategiyalariga ham mos keladi.   O‘zbekiston uchun vaziyat murakkabroq. TXTY Janubiy Kavkaz va Turkiya bilan savdo uchun istiqbolli imkoniyatlarni ochsa-da, undan Yevropaga keng ko‘lamli kontinental tranzit uchun foydalanish cheklangan. Umarovaning ta’kidlashicha, 2024-yilda O‘rta yo‘lak orqali 4,5 million tonna yuk tashilgan, bu o‘tgan yilga nisbatan 62 foizga ko‘p bo‘lsa-da, O‘zbekistondan atigi 1 million tonna yuk tashilgan. Bundan tashqari, Jahon banki bashoratlariga ko‘ra, hatto 2030-yilga kelib, koridor orqali tashilishi kutilayotgan 11 million tonna yukning atigi 40 foizi haqiqatan ham transkontinental bo‘ladi. Geografik yaqinlik va infratuzilma integratsiyasini hisobga olgan holda, foydaning katta qismi Qozog‘iston va Turkmanistonga tegadi. O‘zbekiston uchun Eron yoki Pokiston orqali janubiy yo‘laklar bilan yaqinroq hamkorlik Yevropa va Yaqin Sharqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri va samarali savdo yo‘li bo‘lishi mumkin.   Xitoy, Qirg‘iziston, O‘zbekistonni bog‘laydigan va Turkmaniston hamda Eron orqali Turkiya va Yevropa Ittifoqiga o‘tadigan yangi Janubiy yo‘lak Yevroosiyo aloqasini qayta belgilashi mumkin. Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li qurib bitkazilgach, Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘nalishini 900 kilometrga qisqartiradi va yetkazib berish muddatini sakkiz kungacha kamaytiradi. Bundan tashqari, Transafg‘on temir yo‘lining O‘rta yo‘lakning kengroq tizimiga qo‘shilishi Hindiston va Fors ko‘rfazidan Kaspiy dengizi va Yevropagacha cho‘zilgan ko‘p tarmoqli logistika tarmog‘ini yaratishi mumkin. O‘zbekistonning ushbu kesishuvchi yo‘nalishlar markazida strategik joylashuvi uning Yevroosiyo tranzitida asosiy ishtirokchi sifatidagi salohiyatini ta’kidlaydi – agar u o‘z infratuzilmasini rivojlanayotgan mintaqaviy yo‘laklar bilan muvofiqlashtirishni davom ettira olsa.   Oxir-oqibat, Umarova transkaspiy transport aloqalarini kengaytirish shunchaki yuk tashishdan iborat emasligini ta’kidlaydi. Bu Markaziy Osiyoning geosiyosiy mavqeida yakkalanishdan integratsiyaga, qaramlikdan xilma-xillikka tomon siljishni anglatadi. Yangi temir yo‘llar va portlarning ishga tushirilishi bilan mintaqa Yevroosiyo transport tarmog‘ining markaziga aylanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, foyda teng taqsimlanmaydi; O‘zbekiston va uning qo‘shnilari uchun ushbu imkoniyatlardan to‘liq foydalanish uchun strategik rejalashtirish va mintaqalararo muvofiqlashtirish juda muhim ahamiyat kasb etadi.   Caspian Policy Center saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

IXTI Amerikani o‘rganish markazining yangi tahliliy hujjatida AQSH, Rossiya va Eron tashqi siyosat yo‘nalishlari o‘rtasida Xitoyni Janubiy Kavkaz va Markaziy Osiyo orqali Yevropa bilan bog‘laydigan O‘rta transport yo‘lining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan Zangezur yo‘lagi taqdiri atrofida kuchayib borayotgan raqobat tahlil qilingan. Mualliflar ta’kidlashicha, Zangezur yo‘lagi shunchaki infratuzilma loyihasi emas, balki mintaqada ta’sirni geoiqtisodiy qayta taqsimlash vositasi bo‘lib, suverenitet, xavfsizlik va uzoq muddatli mintaqaviy tuzilma masalalarini keskinlashtirmoqda.   Hisobotda AQShning Armanistonning janubiy qismi orqali o‘tadigan yo‘nalishni 100 yil muddatga ijaraga olish va operatsion nazoratni neytral kafolat beruvchi sifatida faoliyat yuritadigan xususiy kompaniyaga topshirish taklifiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu tashabbus bir vaqtning o‘zida Ozarbayjonning Naxchivanga va undan Turkiyaga barqaror tranzitini ta’minlashga, Armanistonning esa rasmiy suverenitetini saqlab qolishga qaratilgan. Tadqiqotda ta’kidlanishicha, bunday qaror mintaqadagi kuchlar muvozanatini o‘zgartirishi, Rossiya va Eronning ta’sir vositalarini zaiflashtirishi, shu bilan birga Markaziy Osiyo mamlakatlariga - ayniqsa Qozog‘iston va O‘zbekistonga Rossiya va Eron yo‘nalishlarini chetlab o‘tib, Yevropa bozorlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatini berishi mumkin.   Shu bilan birga, mualliflar ko‘plab to‘siqlarni xolisona baholaganlar. Armanistonda yo‘lakni ijaraga berish Syunik strategik mintaqasi ustidan nazoratni yo‘qotish xavfi sifatida qabul qilinmoqda. Ichki siyosiy beqarorlik, muxolifatning bosimi va yirik davlatlarga nisbatan tarixiy ishonchsizlik muzokaralarning barbod bo‘lishi uchun jiddiy xavf tug‘dirmoqda. Rossiya va Eron, o‘z navbatida, loyihaning amalga oshirilishini o‘zlarining geoiqtisodiy manfaatlariga putur yetkazish deb bilmoqda: Moskva Armanistonga energiya yetkazib berishni cheklashi va muqobil yo‘nalishlar ustidan nazoratni kuchaytirishi mumkin, Tehron esa allaqachon Ozarbayjon chegarasi yaqinida ochiqdan-ochiq harbiy faollik ko‘rsatmoqda va mintaqada izolyatsiyaga oid ritorikani kuchaytirmoqda.   Hujjatda Zangezur yo‘lagi uch raqobatdosh davlat strategiyalarining kesishish nuqtasiga aylanayotgani va uni amalga oshirish nafaqat diplomatik moslashuvchanlikni, balki mintaqaviy xavfsizlikning ishonchli mexanizmlarini yaratishni ham talab qilishi haqida xulosa chiqarilgan. Mualliflarning fikricha, loyihaning muvaffaqiyati iqtisodiy hamkorlikning institutlashgan shakllari orqali uzoq muddatli mojarolarni hal qilish uchun namuna bo‘lishi mumkin. Biroq, muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda, yo‘lak Janubiy Kavkaz ziddiyatlarining murakkab tizimida yana bir muzlatilgan keskinlik chizig‘iga aylanish xavfi mavjud.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.