Nargiza Umarova Ruminiya Yevropa institutining Ishchi hujjatiga qo‘shgan hissasida O‘zbekistonning Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi muhim tranzit markaziga aylanish jarayonini atroflicha baholaydi. So‘nggi geosiyosiy o‘zgarishlar, xususan, Ukrainadagi urush oqibatlari va 2025-yil 4-aprelda Samarqandda bo‘lib o‘tgan ilk “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” sammitini hisobga olgan holda, u O‘zbekistonning Transkaspiy va Qora dengiz yo‘laklari orqali eksport yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish va Ruminiya bilan iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash bo‘yicha strategik vazifasini ta’kidlaydi. 2021-yildan buyon “GSP+” rejimi doirasida Yevropa Ittifoqiga eksportini uch barobarga oshirib, 1,15 milliard AQSH dollariga yetkazish orqali O‘zbekiston imtiyozli savdo tizimlarining samaradorligini va bu sur’atni saqlab qolish uchun ishonchli, ko‘p turli transport aloqalari zarurligini isbotladi.   Umarova mintaqalararo aloqalarni jadallashtirish uchun uchta “harakatga keltiruvchi omil”ni ajratib ko‘rsatadi: savdo hamkorligini kuchaytirish, energiya eksportini xilma-xillashtirish va muhim minerallar logistikasi. U Toshkentning TRASEKA va Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishidagi faol ishtiroki, shuningdek, 2019-yilda Turkmaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Ruminiya va Bolgariyani kesib o‘tuvchi Osiyo-Tinch okeanidan Yevropagacha bo‘lgan ko‘p turli transport o‘qi – CASCA+ yo‘lagining ishga tushirilishini alohida ta’kidlaydi. Uning tahlili ko‘rsatishicha, ushbu parallel tashabbuslarni uyg‘unlashtirish Xitoy-Markaziy Osiyo-Yevropa o‘qi bo‘ylab yuk o‘tkazish hajmini sezilarli darajada oshirishi mumkin, ayniqsa 2024-yil dekabrda ishga tushirilgan Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li Turkmanboshiga yetib borib, Konstansa porti bilan bog‘langandan so‘ng.   Yuk tashish logistikasidan tashqari, Umarova 2030-yilga kelib O‘zbekistonning 15 milliard kVt/soatgacha quyosh va shamol energiyasini Yevropa bozorlariga yetkazish uchun Kaspiy va Qora dengiz tublarini qamrab oluvchi “yashil energiya yo‘lagi”ni yaratishni tasavvur qiladi. U bu tashabbus nafaqat Ruminiyaning mintaqaviy energiya taqsimoti markaziga aylanish maqsadiga mos kelishini, balki Yevropa Ittifoqining karbonsizlashtirish va energiya xavfsizligi maqsadlarini ilgari surishda O‘zbekiston-Ruminiya o‘zaro manfaatli hamkorligini mustahkamlashini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, uning hissasi transport infratuzilmasi va toza energiya o‘zaro bog‘liqligi O‘zbekistonning Yevropa iqtisodiy va ekologik tizimiga qo‘shilishini ta’minlaydigan istiqbolli kun tartibini belgilaydi.   Nargiza Umarova o‘z tavsiyalarini batafsil savdo statistikasi, rivojlanish bosqichlari va siyosiy yo‘l xaritalari bilan asoslaydi, bu esa siyosatchilarga O‘zbekiston-Ruminiya aloqalari nuqtai nazaridan Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo hamkorligini chuqurlashtirish uchun puxta reja taqdim etadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zining so‘nggi tahliliy sharhida doktor Islomxon Gafarov Tolibon Afg‘onistonning mineral boyliklarini strategik diplomatik vosita sifatida qanday qayta yo‘naltirayotganiga batafsil baho beradi. Xalqaro yordamning to‘xtatilishi, mablag‘larning muzlatilishi va afyun iqtisodiyotining yo‘q qilinishiga duch kelgan Tolibon rahbariyati mamlakatdagi mis, litiy, temir rudasi va uranning ulkan o‘zlashtirilmagan zaxiralariga e’tibor qaratdi. Biroq, doktor Gafarovning fikriga ko‘ra, “Tolibon” darhol keng ko‘lamli qazib olishni boshlash o‘rniga, xalqaro e’tirofga erishish yo‘lida tabiiy resurslardan siyosiy kapital sifatida foydalanishda ehtiyotkorlik bilan yondashgan.   Afg‘oniston yer osti boyliklarining salohiyati ulkan: butun mamlakat bo‘ylab 1400 dan ortiq kon topilgan, Mes-Aynakdagi mis zaxiralari 50 milliard dollardan ortiq baholanmoqda, litiy zaxiralari esa global yashil energiyaga o‘tish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu soha allaqachon 7 milliard dollarga yaqin xorijiy sarmoyalarni jalb qilgan va rasman 150 ming kishini ish bilan ta’minlagan bo‘lsa-da, Tolibon bu resurslarga birinchi navbatda iqtisodiy boylik sifatida emas, balki geosiyosiy vosita sifatida qaraydi. Hisobotda ta’kidlanishicha, tashkilot qazib olish bo‘yicha ikki tomonlama kelishuvlarni huquqiy asoslar bo‘yicha kengroq muzokaralar bilan bog‘laydi, Afg‘onistonning eng muhim mineral resurslariga kirish cheklangan xalqaro hamkorlikka yoki hatto tan olinishga yo‘l ochishi mumkinligini nazarda tutadi.   Doktor Gafarov asosiy tashqi o‘yinchilarning rolini ta’riflaydi – birinchi navbatda Xitoy, uning davlat kompaniyalari neft va mis qazib olish bo‘yicha uzoq muddatli shartnomalar tuzgan va hozirda litiy qazib olish bo‘yicha konsessiyalar bo‘yicha muzokaralar olib bormoqda. Xitoyning manfaati ham iqtisodiy, ham strategik xususiyatga ega bo‘lib, “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi va texnologik ta’minot zanjirlarini mustahkamlash bilan bog‘liq. Pokiston bilan munosabatlarda keskinlik kuchayib borayotgan va yadro sektorini kengaytirishga intilayotgan Hindiston afg‘on uraniga qiziqish bildirmoqda. Rossiya, Eron va Pokiston faol harakat qilayotgan bo‘lsa-da, resurslar sohasidagi hamkorlikka kengroq strategik nuqtai nazardan, jumladan, tranzit infratuzilmasi va mintaqaviy kuch muvozanati orqali yondashmoqda. O‘zbekiston esa foydali qazilmalarni qayta ishlash korxonalari, transchegaraviy logistika va texnik salohiyatni oshirish orqali yordam ko‘rsatish uchun qulay imkoniyatlarga ega.   Tahliliy ma’lumotda Afg‘onistonning qazib olish sohasi, garchi rivojlanmagan bo‘lsa-da, Tolibonning yashirin diplomatiyasining markaziy unsuri bo‘lib qolgani haqida xulosa qilingan. Eksklyuziv hamkorlikdan qochib, ko‘p yo‘nalishli o‘zaro aloqa strategiyasiga amal qilgan holda, Tolibon to‘liq yon bermasdan, qiziqish uyg‘otish uchun tabiiy resurslardan foydalanmoqda. Doktor Gafarovning fikricha, bu strategiya moliyaviy omon qolish chegarasidan chiqib, resurs diplomatiyasi orqali siyosiy qonuniylikni puxta qurishga urinishni aks ettiradi – nafaqat shartnomalar tuzish, balki tan olinishga ham intilish.   “Geopolitical Monitor”da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

So‘nggi yillarda O‘zbekiston va umuman Markaziy Osiyo mintaqasi hamda Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. Bu nafaqat hukumat va ekspertlar darajasida, balki keng jamoatchilik o‘rtasida ham o‘sib borayotgan hamkorlikda o‘z aksini topmoqda.   Siyosiy nuqtai nazardan, O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlantirishning asosiy omili siyosiy muloqotning mavjudligidir. O‘zbekiston Yevropa Ittifoqiga a’zo uchta davlat bilan strategik hamkorlikni yo‘lga qo‘ydi. Bu esa yaqinlashuv va umumiy manfaatlarning tobora ortib borayotganini ko‘rsatadi. Bunday birinchi hamkorlik prezident Shavkat Mirziyoyevning birinchi muddati davomida, 2021-yil mart oyida Toshkentda Vengriya va O‘zbekiston o‘rtasida Strategik sheriklik to‘g‘risidagi bitim imzolanishi bilan o‘rnatildi. Keyinchalik bu munosabatlar Prezident Mirziyoyevning 2025-yil may oyida Budapeshtga javob tashrifi chog‘ida kengaytirilgan strategik sheriklik darajasiga ko‘tarildi. Ikkinchi strategik hamkorlik Mirziyoyevning ikkinchi muddati davomida, uning 2023-yil iyun oyida Rimga rasmiy tashrifi chog‘ida Italiya bilan Qo‘shma deklaratsiya imzolanishi bilan o‘rnatildi. Uchinchi hamkorlik uning uchinchi muddatida, Fransiya va O‘zbekiston 2025-yil mart oyida Parijda Strategik sheriklik to‘g‘risidagi qo‘shma deklaratsiyani qabul qilganda amalga oshirildi. Bu esa O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqining asosiy ishtirokchilari bilan rivojlanib borayotgan aloqalarini yanada mustahkamladi.   Jamoatchilik qiziqishi nuqtai nazaridan, Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlardan O‘zbekistonga kelayotgan sayyohlar soni ortib borayotganini ta’kidlash lozim. Pandemiyagacha bo‘lgan ma’lumotlarni 2024-yil ma’lumotlari bilan taqqoslaganda, Yevropa Ittifoqidan kelgan sayyohlar soni taxminan 70 mingdan 230 mingdan oshgani, ya’ni uch baravardan ko‘proq o‘sgani ma’lum bo‘ldi. Xususan, Italiya Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida tashrif buyuruvchi sayyohlar soni bo‘yicha doimiy ravishda yetakchi uchlikka kiradi. 2024-yilda Italiya taxminan 40 000 italiyalik sayyoh bilan O‘zbekiston uchun Yevropa Ittifoqidan turizmning yetakchi manbasiga aylandi. Ushbu raqamlar nafaqat pandemiyadan keyingi barqaror tiklanishni, balki ikki mamlakat o‘rtasidagi sayyohlik oqimining tarkibiy jadallashuvini ham aks ettiradi. Ular Italiyaning O‘zbekiston madaniy va tarixiy merosiga qiziqishi tobora ortib borayotganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, hozirda Italiya va O‘zbekiston o‘rtasida haftasiga to‘rtta to‘g‘ridan-to‘g‘ri reys amalga oshirilmoqda, bu esa ikki tomonlama harakatlanishni yanada osonlashtirmoqda. Umuman olganda, O‘zbekistonning madaniy durdonasi va 2700 yildan ortiq tarixga ega Rim bilan tengdosh bo‘lgan Samarqand, shuningdek Buxoro va Xiva kabi tarixiy shaharlar nafaqat Italiyadan, balki butun Yevropa Ittifoqidan tashrif buyuruvchilarni tobora ko‘proq o‘ziga jalb etmoqda. Madaniy almashinuv ikki tomonlama munosabatlarni mustahkamlash uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘zaro tushunish qanchalik chuqur bo‘lsa, hamkorlik shunchalik samarali va konstruktiv bo‘ladi.   Mintaqaviy darajada Markaziy Osiyo davlatlari va Italiya o‘rtasidagi o‘zaro qiziqish 2023-yildan buyon sezilarli darajada oshdi. Ushbu o‘sib borayotgan hamkorlik yuqori martabali mintaqaviy rahbarlarning Italiyaga qilgan bir qator tashriflarida o‘z aksini topdi: O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2023-yil iyun oyida, Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jo‘mart To‘qayev 2024-yil yanvar oyida va Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon 2024-yil aprel oyida tashrif buyurdilar. Italiya tomonidan esa prezident Serjio Mattarella 2023-yil noyabr oyida O‘zbekistonga va 2025-yil mart oyida Qozog‘istonga rasmiy tashrif buyurib, Italiyaning Markaziy Osiyo bilan aloqalarni chuqurlashtirishga bo‘lgan strategik intilishini ta’kidladi. Bozor profili nuqtai nazaridan Italiya Markaziy Osiyoning iqtisodiy hamkorlari orasida Xitoy va Rossiyadan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Mintaqa davlatlari orasida Qozog‘iston Italiya bilan eng yuqori savdo hajmini saqlab kelmoqda. 2024-yilda Qozog‘iston va Italiya o‘rtasidagi ikki tomonlama tovar ayirboshlash hajmi 25 foizga oshib, qariyb 20 milliard dollarga yetdi. Shundan taxminan 18 milliard dollari yoki 90 foizi Qozog‘iston xom neftining Italiyaga eksportiga to‘g‘ri keldi. Shunga qaramay, Italiyaning Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan savdo aylanmasi ancha kamtarona bo‘lib qoldi: O‘zbekiston bilan 438 million dollar, Turkmaniston bilan 250 million dollarga yaqin, Qirg‘iziston bilan 240 million dollarga yaqin va Tojikiston bilan 100 million dollarga yaqin. Bu raqamlar Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari uchun o‘z iqtisodiy ufqlarini kengaytirish imkoniyatlarini, xususan, Qozog‘iston uchun esa o‘z savdo maydonini diversifikatsiya qilish istiqbollarini ochib beradigan hali to‘liq foydalanilmagan iqtisodiy salohiyatni ko‘rsatib turibdi.   O‘zbekiston prezidentining taklifiga binoan Italiya Respublikasi Bosh vaziri Jorja Meloni 28-may kuni rasmiy tashrif bilan Samarqandga keldi. Natijada Samarqandda umumiy qiymati 3 milliard yevrodan ziyod bo‘lgan o‘nga yaqin bitim imzolandi. Ushbu hujjatlarning uchtasi mustahkam va istiqbolli hamkorlikni shakllantirishga qaratilgan.   Avvalo, ta’lim sohasidagi kelishuvlar alohida strategik ahamiyatga ega, chunki haqiqiy va mustahkam sheriklik munosabatlari faqat bir-birini chuqur tushunish asosida – g‘oyaviy, madaniy va tarixiy jihatdan o‘rnatilishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, qo‘shma ilmiy daraja olish dasturlari, institutsional hamkorlik, ilmiy tadqiqotlar va madaniy almashinuvlar orqali eng samarali tarzda rivojlantiriladi. Ushbu mexanizmlar nafaqat ishonch va o‘zaro tanishuvni mustahkamlaydi, balki mamlakatlar o‘rtasida strategik, uzoq muddatli muvofiqlashtirish uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy infratuzilmani ham yaratadi. Bu g‘oya Samarqanddagi uchrashuvda aniq ilgari surildi. Unda O‘zbekistonda Tuscia universiteti filiali ochilishi, Piza, Trento, Roma Tre va Ka’ Foskari universitetlari bilan qo‘shma diplom dasturlari yo‘lga qo‘yilishi e’lon qilindi. Shu bilan bir qatorda, texnik ta’limni rivojlantirish maqsadida Italiyaning yetakchi “Danieli” kompaniyasi va Udine shahridagi ITS akademiyasi Turin politexnika universitetining Toshkent filiali bilan strategik hamkorlik memorandumini imzoladi.   Yana bir muhim hujjat barqaror rivojlanish va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlikka taalluqlidir. 2015-yildan boshlab BMTga a’zo barcha davlatlar keng qamrovli "2030-yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish kun tartibi"ni amalga oshirish majburiyatini oldilar. Mingyillik rivojlanish maqsadlari (MRM)ning qisman yutuq va kamchiliklari shuni ko‘rsatdiki, bunday keng qamrovli maqsadlarga erishish uchun nafaqat jamoaviy harakatlar, balki turli mintaqaviy sharoitlarga moslashtirilgan barqaror sadoqat, muvofiqlashtirilgan siyosat va moslashuvchan strategiyalar ham talab etiladi. Bu borada, ayniqsa, iqlim o‘zgarishi muammosi dolzarbdir. Osiyo taraqqiyot banki bahosiga ko‘ra, yuqori emissiya ssenariysi bo‘yicha iqlim o‘zgarishi 2070-yilga kelib mintaqaviy yalpi ichki mahsulotning 17 foizga qisqarishiga olib kelishi, asr oxiriga borib esa yo‘qotishlar 41 foizgacha yetishi mumkin. Shu bilan birga, Xalqaro valyuta jamg‘armasi 2060-yilga kelib mintaqaning iqtisodiy ko‘rsatkichi deyarli 7 foizga pasayishi mumkinligini bashorat qilmoqda. Ushbu xavflar 2026-yilda Yevropa Komissiyasi tomonidan joriy etiladigan chegara uglerod nazorati mexanizmi (CBAM) tufayli yanada kuchayadi. Bu mexanizm Yevropa Ittifoqiga importga uglerod iziga qarab uglerod solig‘ini qo‘llaydi. Ushbu chora xalqaro savdoni global iqlim maqsadlariga moslashtirishga qaratilgan. Agar tegishli tayyorgarlik choralari ko‘rilmasa, O‘zbekiston eksportchilari ayrim toifadagi tovarlar bo‘yicha katta moliyaviy yo‘qotishlarga duch kelishi mumkin. Ushbu muhim global va mintaqaviy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda, mazkur hamkorlik shartnomasini imzolash o‘z vaqtida va juda muhimdir. Bu umumiy ekologik muammolarni hal qilish va mintaqaning barqaror iqtisodiy kelajagini ta’minlash yo‘lidagi faol qadamdir.   Uchinchi strategik muhim bitim uzoq muddatli iqtisodiy integratsiyaga ko‘maklashishning eng muhim huquqiy va institutsional asosi bo‘lgan investitsiyalarni rag‘batlantirish va o‘zaro himoya qilishga taalluqlidir. Birinchidan, bu Italiyaning O‘zbekistondagi o‘sib borayotgan iqtisodiy ishtirokini mustahkamlaydi. Bu yerda allaqachon qisman Italiya kapitali ishtirokidagi 60 ga yaqin korxona, shu jumladan to‘liq Italiya kapitali ishtirokidagi 24 ta korxona faoliyat yuritmoqda. Bu nafaqat tijorat manfaatdorligini, balki investorlarning O‘zbekistonning rivojlanayotgan ishbilarmonlik muhitiga bo‘lgan ishonchini ham aks ettiradi. Ikkinchidan, kelishuv mintaqadagi keng qamrovli geosiyosiy va iqtisodiy qayta qurilishga mos keladi. Aprel oyida bo‘lib o‘tgan C5+EU birinchi sammitida Yevropa komissiyasi prezidenti Ursula fon der Lyayen mintaqaga 12 milliard yevro miqdorida sarmoya kiritish rejasini e’lon qildi. Bu Yevropa Ittifoqi va unga a’zo davlatlarni Markaziy Osiyo taraqqiyotida uzoq muddatli manfaatdor tomonlar sifatida namoyon etdi. Bundan tashqari, Italiya ushbu yondashuvni to‘ldirib, OTB loyihalarining 41,6 foizini Markaziy va G‘arbiy Osiyoga yo‘naltirmoqda. Bu uning strategik siyosiy manfaati va ushbu mintaqani rivojlantirishga sodiqligini ta’kidlaydi. Uchinchidan, C5+EU sammitida Yevropa investitsiya bankining O‘zbekistonda mintaqaviy vakolatxonasini ochish bo‘yicha kelishuvga erishildi. Bu tashabbus Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyada rivojlanish bo‘yicha uzoq muddatli kun tartibini yanada ilgari suradi. Ushbu rivojlanayotgan tizim doirasida Italiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi investitsiyalarni himoya qilish to‘g‘risidagi bitim kapital oqimlari uchun xatarlarni kamaytirish, investorlar huquqlarini ta’minlash va ikki tomonlama iqtisodiy hamkorlikni institutsionallashtirish uchun muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, u nafaqat huquqiy vosita, balki Italiyaning mintaqadagi uzoq muddatli strategik va iqtisodiy ishtirokini ta’minlashga qaratilgan istiqbolli mexanizmdir.   Shubhasiz, 2025-yil 30-may kuni Ostonada o‘tkazilgan Italiya-Markaziy Osiyo sammiti xalqlarimizning xalqaro maydondagi hamjihatligini yana bir bor tasdiqladi. Samarqanddagi C5+EU sammitidan bir necha hafta keyin bo‘lib o‘tgan bu tadbir Markaziy Osiyoning tobora ortib borayotgan geosiyosiy ahamiyatini aks ettiradi. Biroq, mintaqalararo hamkorlikka urg‘u bergan C5+EU formatidan farqli o‘laroq, bu sammit mamlakatlar va mintaqa o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni ifodalaydi. Bu esa Italiyaning Markaziy Osiyo bilan Yevropa Ittifoqining umumiy pozitsiyasini to‘ldiruvchi va ayni paytda o‘z milliy manfaatlarini ilgari suruvchi alohida strategik va iqtisodiy munosabatlar o‘rnatish niyatidan dalolat beradi. Eng muhimi, 30-may kuni Ostonada prezident Qosim-Jo‘mart To‘qayev bilan uchrashuvda bosh vazir Jorja Meloni ta’kidlaganidek, “Italiya Markaziy Osiyo va alohida a’zo davlatlar bilan munosabatlarga sarmoya kiritishga qaror qilgan Yevropa Ittifoqining birinchi mamlakati bo‘lib, fikr almashish uchun barqaror format yaratdi...”. Buni Italiyaning 2019-yilda Markaziy Osiyo bilan vazirlar darajasidagi muloqotni boshlagan birinchi Yevropa davlati ekanligi, keyingi uchrashuvlar esa 2021 va 2024-yillarda o‘tkazilganligi ham tasdiqlaydi. Shunday qilib, joriy yil may oyidagi sammit davlat rahbarlari darajasidagi birinchi yig‘ilish bo‘lib, avval boshlangan hamkorlikning mantiqiy davomiga aylandi. O‘shandan beri Berlin ham mamlakat va mintaqa o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni faollashtirdi. Bunga 2023-yil 29-sentyabrda Berlinda bo‘lib o‘tgan birinchi Germaniya-Markaziy Osiyo sammiti, undan so‘ng 2024-yil 17-sentyabrda Ostonada ikkinchi sammitning o‘tkazilgani guvoh bo‘ladi.   Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi munosabatlarning, xususan, Italiya bilan jadal va ko‘p qirrali sheriklik tufayli faollashuvi mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni yanada kengroq strategik qayta baholashni aks ettiradi. Doimiy siyosiy muloqot, iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish, madaniy diplomatiya va barqaror rivojlanish sohasidagi qo‘shma majburiyatlarda namoyon bo‘layotgan Italiyaning peshqadam roli muayyan mamlakatlar bilan chuqurroq sheriklik munosabatlari tomon siljishni ta’kidlaydi. Yaqinda bo‘lib o‘tgan oliy darajadagi tashriflar chog‘ida imzolangan bitimlar nafaqat ikki va ko‘p tomonlama aloqalarning yetukligidan, balki uzoq muddatli hamkorlikning institutsionallashuvidan dalolat beradi. Geosiyosiy va iqtisodiy vaziyat rivojlanib borgani sari bunday sheriklik o‘zaro manfaatlarni ilgari surishda muhim ahamiyat kasb etadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Islomxon Gafarov va Hamza Boltayev o‘z tahliliy maqolasida Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘l liniyasi ko‘pincha Markaziy va Janubiy Osiyodagi vaziyatni o‘zgartiradigan loyiha sifatida taqdim etilsa-da, u hamon haqiqatdan ko‘ra ko‘proq afsona bo‘lib qolayotganini ta’kidlaydilar. 2011-yilda Termiz-Mozori Sharif uchastkasining ochilishi dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan Markaziy Osiyo davlatlariga Gvadar va Karachiga yo‘l ochishning nazariy istiqbolini ko‘rsatsa-da, Afg‘onistondagi murakkab siyosiy va xavfsizlik vaziyati, Tolibonning tan olinmagan maqomi va ISHID-XH kabi terroristik guruhlarning doimiy tahdidi loyihaning rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Pokiston bilan chegaradagi keskinlik, chegaraning vaqti-vaqti bilan yopilishi va aprel oyida 80 000 dan ortiq afg‘onlarning deportatsiya qilinishi har qanday kengaytirilgan yo‘lakning zaifligini yanada oshirmoqda.   Bundan tashqari, tashqi o‘yinchilar temir yo‘lning markaziy ahamiyatini kamaytiradigan muqobil yo‘nalishlarni izlamoqdalar. Hindistonning Chobahordagi bazasi bilan Eron orqali o‘tadigan Shimol-Janub yo‘lagiga ustuvorlik berishi va Tehronning ushbu modelga strategik qiziqishi Pokiston bilan bog‘liq loyihadan sarmoyalarni chalg‘itmoqda. Xitoy transafg‘on aloqasini faqat CPEC’ga qo‘shimcha sifatida ko‘radi, ustuvorlik sifatida emas, Rossiya esa G‘arb sanksiyalari sharoitida bir nechta variantlar orasida ikkilanmoqda.   Markaziy Osiyoda ham milliy manfaatlar farq qiladi: Qozog‘iston va Turkmaniston O‘zbekistonni chetlab o‘tadigan yo‘nalishlarni afzal ko‘rsa, Qirg‘iziston va Tojikiston Xitoy qo‘llab-quvvatlaydigan yo‘laklarga e’tibor qaratmoqda. Faqat O‘zbekiston Termiz-Mozori Sharif liniyasi qurilishini yakunlab, sezilarli yutuqlarga erishdi, ammo hatto Toshkent ham Eron bilan yaqinroq hamkorlik dengiz portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘l ochishini tan olmoqda. Xulosa qilib, mualliflar koridorning kelajagi Afg‘oniston, Pokiston va Eron – o‘zaro ishonchsizlik va manfaatlar qarama-qarshiligi Transafg‘on koridorini samarali transport arteriyasiga emas, balki geosiyosiy xomxayolga aylantirish xavfini tug‘dirayotgan uchta “islom darvozasi” o‘rtasidagi strategik kelishuvga bog‘liq, degan fikrga kelishgan.   The Asia Today’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Dr. Islomxon Gafarov va Bobur Mingyasharov o‘z tahliliy sharhlarida Xitoyning Islomobod va Kobul o‘rtasidagi uchburchak diplomatiyasini Pekin tashqi strategiyasining asosi bo‘lgan xavfsizlik sohasidagi hamkorlikning muhimligini ta’kidlovchi Global xavfsizlik tashabbusi doirasiga kiritishdan boshlaydilar. Pokistonning “Tehrik-e-Tolibon” harakati faoliyatining kuchayishi, chegaralararo to‘qnashuvlar, savdodagi uzilishlar va afg‘on muhojirlarining ommaviy chiqarib yuborilishi sharoitida Pekin Janubiy Osiyodagi vaziyatni barqarorlashtirmoqchi bo‘lgan manfaatdor vositachi sifatida maydonga chiqdi. 2025-yil 21-mayda Pekinda Xitoydan Van I, Pokistondan Muhammad Ishoq Dar va Afg‘onistondan Amir Xon Muttaqiy ishtirokida tashqi ishlar vazirlarining norasmiy uch tomonlama uchrashuvini o‘tkazib, Xitoy mintaqaviy hamjihatlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha bayonotlarini aniq diplomatik harakatlarga aylantirish niyatini ko‘rsatdi.   Qisqa sharhda ta’kidlanishicha, Pekinning yangi faolligi asosan 2025-yil aprel-may oylaridagi Kashmir inqiroziga javob bo‘ldi. Bu inqiroz xitoylik strateglarga Janubiy Osiyoda hamon "Bir makon, bir yo‘l" tashabbusi va Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagini xavf ostiga qo‘yishi mumkin bo‘lgan to‘satdan yuzaga keladigan mojarolar sodir bo‘lishi mumkinligini eslatdi. Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi mojaro nafaqat Hind okeaniga olib boradigan muhim quruqlik yo‘llariga tahdid soldi, balki Pekinni Pokistonning g‘arbiy qismini mustahkamlashga undadi. Afg‘oniston bilan g‘arbiy chegarasi uzoq vaqtdan beri noaniq va beqaror bo‘lib kelgan Islomobod uchun, agar u Dehli bilan munosabatlar keskinlashgan taqdirda ikki frontli vaziyatdan qochmoqchi bo‘lsa, ahvolni barqarorlashtirish juda muhimdir.   Afg‘onistonning tashqi siyosiy yo‘nalishining o‘zgarishi Xitoyning maqsadlariga erishishni yanada murakkablashtirmoqda. Bunday qayta baholash Xitoyning Kobulga ta’sirini kamaytirishi va uch tomonlama tuzilmaning uyg‘unligini zaiflashtirishi mumkin. Hisobotda, shuningdek, Tehronning diplomatik faolligi ortib borayotgani, bunga misol sifatida Eronning Kashmir inqirozi paytidagi vositachilik harakatlari, hamda Pekinning Afg‘oniston va Pokistonda Eronga ta’sir o‘tkazishidan xavotirda ekani ta’kidlangan. Shu bilan birga, mualliflar ta’kidlashicha, qo‘shinlar olib chiqilgandan so‘ng G‘arbning Afg‘onistondagi ishtirokini qisqartirish, qisman bo‘lsa ham, Xitoyning e’tiborini beqaror mintaqaga qaratish va shu orqali Pekinning diqqatini Hind-Tinch okeani mintaqasidagi ishlardan chalg‘itish uchun mo‘ljallangan. Shunday qilib, Xitoy raqobatdosh ta’sirlarning murakkab tarmog‘iga duch kelmoqda va strategik ustunligini saqlab qolishni istasa, ular o‘rtasida ehtiyotkorlik bilan harakat qilishi lozim.   Xatning yakuniy tahlilida aytilishicha, Xitoyning Global xavfsizlik tashabbusi hozirda ritorik majburiyatlardan amaliy diplomatiyaga o‘tmoqda va yaqinda bo‘lib o‘tgan uch tomonlama uchrashuv muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Islomobod va Kobul o‘rtasidagi yarashuv ehtimoli ortib bormoqda, bunga tomonlarning siyosiy va iqtisodiy hisob-kitoblari, shuningdek, Pekinning kelishilgan vositachiligi yordam bermoqda. Janubiy Osiyodagi barqarorlik uchun bevosita foydalardan tashqari, bunday yaqinlashuv Markaziy Osiyo davlatlari uchun, ayniqsa, transafg‘on yo‘lagi va Pokiston portlariga kirish imkoniyati bilan bog‘liq holda katta ahamiyatga ega. Ushbu aloqalar Xitoyning BRI doirasidagi bog‘liqlikni ta’minlash va CPECning kelajakdagi xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha kengroq dasturining ajralmas qismidir. Istiqbolda Pekin o‘z vositachiligini institutsionallashtirishiga - ehtimol, Afg‘onistonning BRIdagi ishtirokini kengaytirish yoki Pekinning Kobulning Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga qo‘shilishini qo‘llab-quvvatlashi orqali - va shu tariqa Pokiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi ziddiyatlarni ko‘p tomonlama mexanizmlar doirasida hal qilishni mustahkamlashiga umid qilinmoqda.   O‘qish uchun: DNA News PakistanIslamabad Post   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Neft, gaz, qayta tiklanadigan energiya manbalari (QTEM) va atom energetikasini o‘z ichiga olgan xilma-xil energetika majmuasiga ega mamlakatlar barqaror energiyaga o‘tishni boshqarishda o‘ziga xos qiyinchiliklarga duch kelmoqda. AQSH, Xitoy, Fransiya, Buyuk Britaniya, Hindiston va Ispaniya kabi davlatlar energiya xavfsizligi, dekarbonizatsiya va iqtisodiy samaradorlikni muvozanatlashtirishga harakat qilmoqda.   Murakkab energiya aralashmasiga ega mamlakatlar uchun asosiy muammolar: Energiya tizimining barqarorligi va moslashuvchanligi o‘rtasidagi muvozanat Atom va gaz generatsiyasi barqaror asosiy yuklamani ta’minlasa, quyosh va shamol energiyasi kabi QTEM tebranishlarga moyil. Bu manbalarni birlashtirish energiyani saqlash infratuzilmasi va tarmoqlarni modernizatsiya qilishga katta sarmoyalar talab qiladi. Masalan, elektr energiyasining 57 foizi QTEMdan, 20 foizi atom stansiyalaridan olinadigan Ispaniyada yaqinda sodir bo‘lgan keng ko‘lamli elektr uzilishi energiya tizimining ishonchliligi va barqarorlikni ta’minlashda atom energetikasining roli haqida bahslarni keltirib chiqardi.   Iqtisodiy samaradorlik va investitsiya tavakkalchiligi Xilma-xil energetika portfelini saqlab qolish katta investitsiyalarni talab etadi. Buyuk Britaniyada Net Zero maqsadlariga erishish bo‘yicha harakatlarga qaramay, Shimoliy dengizning neft va gaz sektori har yili 20 milliard funt sterling ta’minlab, 200 000 dan ortiq ish o‘rinlarini qo‘llab-quvvatlab, iqtisodiyotda muhim rol o‘ynashda davom etmoqda. Biroq, yuqori soliqlar va siyosatdagi noaniqlik investorlarni cho‘chitib, sohaning rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin.   Geosiyosiy xavflar va energetika xavfsizligi Energiya importiga qaramlik mamlakatlarni tashqi ta’sirlarga zaif qiladi. Xitoy neft va ko‘mir importiga qaramlikni kamaytirishga intilib, QTEMni rivojlantirish va iqtisodiyotni elektrlashtirishga sarmoya kiritmoqda. Bu sa’y-harakatlar allaqachon energiya iste’molining 30 foizini elektr energiyasi bilan ta’minlash imkonini berdi.   Texnologik muammolar va infratuzilmani modernizatsiya qilish Turli energiya manbalarini integratsiyalash tarmoqlarni modernizatsiya qilish va yangi texnologiyalarni joriy etishni talab qiladi. AQSH va Xitoyda 2040-yilgacha qariyb 890 GVt gaz quvvatini qo‘shish rejalashtirilgan bo‘lib, bu katta sarmoya va infratuzilmani modernizatsiya qilishni taqozo etadi.   Murakkab energiya aralashmasiga ega mamlakatlarga misollar: AQSH ulkan neft, gaz, QTEM va rivojlangan atom energetikasiga ega. Biroq, siyosiy o‘zgarishlar QTEM rivojlanishiga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, elektromobillar uchun rag‘batlarni kamaytirish toza energiyaga o‘tishni sekinlashtirishi mumkin.   Xitoy QTEMga va elektrlashtirishga faol sarmoya kiritib, qazilma resurslar importiga qaramlikni kamaytirishga intilmoqda. Bu sa’y-harakatlar allaqachon uglerod izini kamaytirish va energiya xavfsizligini oshirishda sezilarli yutuqlarga olib keldi.   Ispaniya 2030-yilga borib QTEM ulushini 81 foizga yetkazishni va 2035-yilgacha atom stansiyalarini tugatishni rejalashtirmoqda. Biroq, so‘nggi paytlardagi elektr ta’minotidagi uzilishlar energiya tizimining ishonchliligi va atom energiyasidan voz kechish rejalarini qayta ko‘rib chiqish zarurati haqidagi savollarni keltirib chiqardi.   Xilma-xil energiya aralashmasiga ega mamlakatlar barqaror energiyaga o‘tishda o‘ziga xos qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Iqtisodiy, texnologik va geosiyosiy jihatlarni hisobga olgan holda, turli energiya manbalarini rivojlantirishni puxta muvozanatlashtirish zarur. Infratuzilmani modernizatsiya qilishga investitsiyalar, energiyani saqlash texnologiyalarini rivojlantirish va moslashuvchan energetika siyosati barqaror energetikaga muvaffaqiyatli o‘tishning asosiy omillaridir.   Ushbu tahlildan barcha yo‘nalishlar rivojini muvozanatlashtirishga intilayotgan O‘zbekiston uchun bir nechta muhim saboqlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:   Energiya balansi strategik boshqaruvni talab qiladi Saboq: Bitta energiya manbaiga – hatto bu QTEM bo‘lsa ham – og‘ishdan qochish kerak. Kontekst: Ispaniya misolida ko‘rsatilganidek, bazaviy ishlab chiqarishni (gaz, atom) qo‘llab-quvvatlamasdan QTEM ulushining tez o‘sishi energiya tizimining beqarorligiga olib kelishi mumkin. O‘zbekiston uchun: 2030-yilga borib quyosh va shamol energiyasi ulushini 25 foizga yetkazish bo‘yicha ulkan maqsadlarni hisobga olgan holda, gaz va atom ishlab chiqarishni rivojlantirishni susaytirmaslik, shuningdek, QTEM ishlab chiqarishdagi tebranishlarni bartaraf etish uchun elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilish juda muhimdir.   Atom energetikasi energiya o‘tishida tayanch sifatida Saboq: AES QTEM ulushi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda energiya tizimi barqarorligi uchun “langar” vazifasini bajaradi. Kontekst: Fransiya, AQSH va Xitoy QTEM ko‘payishi fonida atomdan barqaror past uglerodli manba sifatida foydalanmoqda. O‘zbekiston uchun: Jizzax viloyatida kichik atom elektr stansiyasi (KATES), kelajakda esa, ehtimol, yirik stansiya qurilishi uzoq muddatli istiqbolda energiya xavfsizligini ta’minlashi mumkin. Ammo quyidagilarni ta’minlash muhim: komponentlarni mahalliylashtirish, kadrlar tayyorlash, moliyalashtirishning shaffofligi, xalqaro xavfsizlik standartlari.   Gaz – o‘tish davri yoqilg‘isi, uning berk ko‘chasi emas Saboq: Gaz generatsiyasi dekarbonizatsiyaga to‘siq emas, balki uni qo‘llab-quvvatlaydi. Kontekst: AQSH va Xitoyda gaz ko‘mirga qaramlikdan chiqish va qayta tiklanadigan energiya manbalarini integratsiyalashda tayanch vazifasini bajaradi. O‘zbekiston uchun: O‘z gaz resurslari mamlakatga “moslashuvchan ishlab chiqarish” mexanizmidan foydalanish imkonini beradi, shu bilan birga eksport imkoniyatlarini kengaytiradi va qo‘shimcha qiymat yaratadi (BGQ, gaz kimyosi). Biroq, samaradorlikka to‘sqinlik qiladigan subsidiyalardan voz kechish va yuklamalarni raqamli boshqarishni rivojlantirish muhim.   Investitsiyalarning shaffof siyosati va global zanjirlarga integratsiyalashuv Saboq: Energiya o‘tishi sharoitida xalqaro investitsiyalar quyidagi sohalarga yo‘naltiriladi: tushunarli tartibga solish muhiti, uzoq muddatli barqarorlik, ESGga yo‘naltirilgan loyihalar. O‘zbekiston uchun: Davlat xususiy va xalqaro investorlar uchun shart-sharoitlar shaffofligini oshirishi lozim, jumladan: QTEM uchun auktsion modellari, tarmoqlarga ochiq kirish, investitsiyalarni qaytarish kafolatlari. Misol: ACWA Power yoki Masdar uchun PPA modeli samaradorligini ko‘rsatmoqda, ammo uni kengaytirish va institutsionallashtirish zarur.   Energetika diplomatiyasi strategik aktiv sifatida Saboq: Geosiyosat energiya almashinuvining muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi: muhim resurslar, texnologiyalar va bozorlarga kirish imkoniyati. O‘zbekiston uchun: Yevropa tashabbuslarida (EU Global Gateway, Central Asia-EU Green Energy Dialogue) ishtirok etish, vodorod va saqlash texnologiyalari bo‘yicha Xitoy va Janubiy Koreya bilan hamkorlik o‘rnatish, atom va gaz sohalarida xalqaro hamjamiyat (xususan, Rossiya) bilan aloqalarni mustahkamlash orqali energetika diplomatiyasini rivojlantirish muhim.   O‘zbekiston uchun energiya transformatsiyasi – QTEM va YOEK o‘rtasidagi tanlov emas, balki oqilona muvozanatni topishdir.   Asosiy ustuvorliklar: Energetika tizimining yagona modelida barcha manbalarni sinxronlashtirish. Infratuzilma va tarmoq moslashuvchanligiga investitsiyalar kiritish. Yangi quvvatlarni qurishda mahalliy sanoatni qo‘llab-quvvatlash. Mintaqaviy va xalqaro hamkorlikda faol ishtirok etish.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.