Nargiza Umarova Jamestown Foundation tomonidan e’lon qilingan “O‘zbekiston Hirotdan Mozori Sharifgacha temir yo‘l loyihasidan manfaat ko‘rishi mumkin” nomli siyosiy tahlilida Afg‘oniston, Eron va Turkiya o‘rtasida “Besh davlat temir yo‘l yo‘lagi” (FNRC) doirasida Hirotdan Mozori Sharifgacha temir yo‘l liniyasini birgalikda qurish bo‘yicha yaqinda imzolangan kelishuvni tahlil qiladi va uning O‘zbekiston uchun strategik ahamiyatini o‘rganadi. U Xitoyni Qirg‘iziston, Tojikiston, Afg‘oniston va Eron orqali Turkiya va Yevropaga bog‘laydigan FNRC Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi eng qisqa quruqlik yo‘llaridan biri sifatida rejalashtirilganini ko‘rsatadi. Bu nafaqat Tehron va Kobulning Xitoy bilan savdoni chuqurlashtirish va sharqiy savdo yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish intilishlarini kuchaytiradi, balki mavjud Markaziy Osiyo tranzit yo‘nalishlari, jumladan, Transkaspiy “O‘rta yo‘lagi” bilan raqobatlashadigan Sharq-G‘arb aloqasining yangi konfiguratsiyasini yaratadi.
Umarovaning ta’kidlashicha, bu yangi arxitektura O‘zbekistonning tranzit davlat sifatidagi roli uchun chuqur oqibatlarga ega. Bir tomondan, Hirot-Mozori Sharif temir yo‘li Toshkent uchun Eronning yo‘l tarmog‘i va dengiz portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirishni ta’minlash orqali yangi imkoniyatlar ochishi, Turkmanistonni chetlab o‘tib, asosiy eksport bozorlarigacha bo‘lgan masofani qisqartirishi mumkin. Boshqa tomondan, agar O‘zbekiston FNRCdan tashqarida qolsa, Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi yuk oqimlari tobora ko‘proq Tojikiston va Eron orqali yo‘naltirilishi, bu esa O‘zbekistonning hozirgi yirik quruqlik tranzit markazi sifatidagi mavqeini pasaytirishi mumkin. Muallif buni Eron, Afg‘oniston va Yevropa bozorlari o‘rtasida sezilarli hajmdagi yuklarni o‘tkazishga imkon beradigan va shimol hamda sharqqa cho‘zilgan taqdirda Markaziy Osiyo va Xitoy tarmoqlari bilan yanada mustahkamroq bog‘lanishi mumkin bo‘lgan Xof-Hirot temir yo‘lining bosqichma-bosqich rivojlanishi bilan izohlaydi.
Tahlilda ushbu dinamika O‘zbekistonning Afg‘onistondagi o‘ziga xos, ba’zan nomuvofiq temir yo‘l diplomatiyasi kontekstida ko‘rsatilgan. Umarova eslatishicha, Toshkent dastlab 2017-yilda imzolangan va Xof-Hirot liniyasiga ulanish niyatida bo‘lgan Mozori Sharif-Shebergan-Maymana-Hirot temir yo‘li loyihasini qo‘llab-quvvatlagan, biroq keyinchalik e’tiborini Pokiston tomon muqobil transafg‘on “Kobul yo‘lagi”ga qaratgan. Shu bilan birga, Afg‘oniston va Tojikiston moliyalashtirish cheklovlari tufayli to‘xtab qolgan Sherxon Bandar-Jaloliddin Balxiy liniyasi bo‘yicha kelishib olishgan. Tolibon hokimiyatga qaytganidan so‘ng, yangi takliflar paydo bo‘ldi, jumladan, Rossiyaga Mozori-Hirot-Qandahor yo‘nalishi va O‘zbekistonning ehtimoliy ishtiroki haqidagi bayonotlar, ammo Toshkentdan aniq tasdiq bo‘lmagan. Umarova ta’kidlashicha, temir yo‘l izining kengligini tanlash (agar Rossiya yoki O‘zbekiston tomonidan qurilsa, MDH standarti bo‘yicha 1520 mm, Eron va Turkiya tomonidan qurilsa, Yevropa standarti bo‘yicha 1435 mm) raqobatdosh qarashlarni aks ettiradi: Afg‘onistonni MDHga markazlashgan Shimol-Janub tarmog‘iga yoki birinchi navbatda FNRC Sharq-G‘arb o‘qiga integratsiya qilish.
Umarova xulosa qilib, FNRC va Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘lining bir vaqtning o‘zida rivojlanishi Eron va Turkiya orqali Janubiy yo‘lak bilan bog‘langanda Xitoy-Yevropa yo‘nalishini taxminan 900 kilometrga qisqartirishi kutilayotgani O‘zbekiston uchun ham xavf, ham imkoniyatlar yaratishini ta’kidlaydi. Agar Toshkent Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston-Tojikiston-Afg‘oniston-Eron zanjiri orqali FNRC’ga faol qo‘shilishga intilmasa, tranzit oqimlari uning hududini chetlab o‘tishi mumkin. Biroq, agar u o‘zini yangi Sharq-G‘arb yo‘lagi va mavjud Markaziy Osiyo hamda Yevroosiyo yo‘nalishlari o‘rtasidagi ko‘prik sifatida namoyon etsa, O‘zbekiston Hirot-Mozori Sharif temir yo‘lining bevosita manfaatdoriga aylanishi va rivojlanayotgan Yevroosiyo transport tizimining asosiy tuguni sifatidagi maqomini mustahkamlashi mumkin.
Jamestown Foundation saytida o‘qing
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
