Afg‘oniston, Eron va Turkiya “Hirot – Mozori Sharif” temir yo‘lini birgalikda qurish bo‘yicha kelishuvga erishdi. Kelishuv 2025-yil 22-oktyabrda Istanbulda o‘tkazilgan Xalqaro temir yo‘llar ittifoqining Mintaqaviy assambleyasi doirasida imzolandi. Manbalarga ko‘ra, har bir tomon loyihani amalga oshirish uchun moliyaviy, texnik va kadrlar resurslarini safarbar etadi. 10 million dollar qiymatidagi texnik-iqtisodiy asosni 2026-yil mart oyigacha yakunlash, yana bir yildan so‘ng esa yangi transport arteriyasining yuk tashish sinovlarini o‘tkazish rejalashtirilmoqda.   Afg‘onistonning shimoliy viloyatlari bo‘ylab temir yo‘llarning kengayishi “Sharq-G‘arb” o‘qi bo‘yicha qit’alararo aloqaning zamonaviy rivojlanish dinamikasining geosiyosiy kontekstiga mos keladi. Bunda Afg‘onistonga Yevroosiyoning asosiy tranzit markazlaridan biri roli berilgan. Ushbu jarayon 2000-yillar boshida taklif etilgan Besh millat temir yo‘l koridori (BMTK) g‘oyasini amalda ro‘yobga chiqarishning navbatdagi bosqichini belgilaydi. 2100 kilometrlik, 1435 millimetrli yagona izli yo‘nalish Xitoy, Qirg‘iziston, Tojikiston, Afg‘oniston va Eron chegaralarini kesib o‘tib, Turkiya va Yevropa Ittifoqi hududiga chiqadi. BMTK Sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq va Yevropa o‘rtasidagi eng qisqa quruqlik aloqasini ta’minlashga mo‘ljallangan bo‘lib, Xitoydan Yevropa Ittifoqiga Markaziy Osiyo orqali o‘tadigan barcha mavjud tranzit yo‘nalishlariga jiddiy raqobat tug‘diradi. Bunday rivojlanish O‘zbekiston va uning tranzit imkoniyatlari uchun uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.   Nazariy jihatdan, Hirotdan Mozori Sharifgacha temir yo‘lning ishga tushirilishi Toshkentga Turkmanistonni chetlab o‘tib, Eronning yo‘l-transport va port infratuzilmasiga qo‘shimcha kirish imkonini beradi. Biroq, ushbu afzallik mamlakat “Besh millat yo‘lagi”ni rivojlantirishda ishtirok etmasa, tegishli samara bermaydi. Aksincha, “Xitoy-Yevropa-Xitoy” o‘qi bo‘ylab potentsial yuk oqimini Eron va Tojikiston foydasiga qayta taqsimlanishiga olib keladi.   BMTK strategik tashabbusini amalga oshirishda birinchi muhim qadamni Tehron qo‘ydi. U 2007-yilda o‘z hududidan 225 km uzunlikdagi “Xof-Hirot” temir yo‘l liniyasini qurishni boshladi. Uning so‘nggi to‘rtinchi qismini kelgusi yilgacha foydalanishga topshirish kutilmoqda. Loyihaning yakunlanishi Afg‘oniston va Eronga umumiy chegara orqali yiliga 3 million tonnagacha yuk o‘tkazish imkonini beradi, ularning katta qismini tranzit oqimlari tashkil etadi. 2025-yil mart oyida “Xof-Hirot” yo‘nalishi bo‘yicha Yevropa Ittifoqiga 200 tonna afg‘on oziq-ovqat mahsulotlari jo‘natildi. Istiqbolda temir yo‘l Afg‘onistonning shimoli-sharqiy viloyatlariga, so‘ngra Tojikiston va Qirg‘izistonga kengaytirilsa, yuk oqimlari teskari yo‘nalishda, ya’ni Xitoy bozoriga yetkazib berish bilan harakatlanishi mumkin.   Tranzit vaqti va masofasining sezilarli darajada qisqarishi tufayli yangi yo‘nalish Qozog‘iston, O‘zbekiston va Turkmaniston orqali G‘arbga o‘tadigan transport yo‘laklariga nisbatan afzalroq bo‘lishi shubhasiz. Markaziy Osiyoning ushbu uchta respublikasi Eron va Turkiya orqali Yevropa Ittifoqiga Janubiy temir yo‘l koridorini shakllantirish jarayonida faol ishtirok etmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 2025-yil aprel oyida qurilishi boshlangan “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston” temir yo‘lining Janubiy yo‘lak bilan tutashuvi Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘lini 900 kilometrga qisqartirish imkonini beradi. Bu esa Toshkentga mintaqalararo tranzit tashuvlari sohasida muhim raqobatbardosh ustunlik beradi. Biroq “Besh millat yo‘lagi” yanada faollashsa, O‘zbekiston bunday imkoniyatdan mahrum bo‘lishi mumkin.   Oldini olish maqsadida Afg‘oniston va Erongacha kengaytiriladigan “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston-Tojikiston-O‘zbekiston” temir yo‘l koridorini yaratish istiqbolini ko‘rib chiqish tavsiya etiladi. Bu O‘zbekistonni “Mozori Sharif – Hirot” temir yo‘li loyihasining manfaatdorlaridan biriga aylantirish orqali BMTK faollashuvining mamlakatimiz uchun salbiy oqibatlarini yumshatish imkonini beradi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

2025-yil 20–23-oktabr kunlari Pekinda Xitoy Kommunistik Partiyasi (XKP) Markaziy Qo‘mitasining XX chaqiriqdagi to‘rtinchi plenumi bo‘lib o‘tdi. Unda 2026–2030-yillarga mo‘ljallangan 15-besh yillik ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish rejasini ishlab chiqish bo‘yicha tavsiyalar tasdiqlandi. Plenum mamlakat taraqqiyotining strategik ustuvor yo‘nalishlari sifatida yuqori sifatli o‘sish, innovatsion modernizatsiya va texnologik mustaqillikni belgiladi.   24-oktabr kuni Xitoy Davlat kengashi matbuot anjumanida yangi rejaning asosiy maqsadlari e’lon qilindi: barqaror iqtisodiy o‘sish, ochiqlikni chuqurlashtirish, madaniy va ekologik sivilizatsiyani rivojlantirish, milliy xavfsizlikni mustahkamlash hamda qishloq hududlarini modernizatsiya qilish. CFEAC (Central Financial and Economic Affairs Commission) rahbari o‘rinbosari Han Vensyu ta’kidlashicha, asosiy e’tibor agrar tarmoqni modernizatsiya qilish va zamonaviy infratuzilmani yaratishga qaratilgan.   National Bureau of Statistics (NBS) va Peking Ensight ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yilning birinchi yarmida Xitoy iqtisodiyoti 5,3% o‘sdi, bu esa rejalashtirilgan “taxminan 5%” ko‘rsatkichdan yuqori. Eksport (+6,9%), chakana savdo (+4,6%) va sanoat ishlab chiqarishining (+6,2%) o‘sishi ichki talabni rag‘batlantirish siyosatining samaradorligini tasdiqlaydi.   Asia Society qoshidagi Center for China Analysis ekspertlariga ko‘ra, Xitoy “innovatsiyalarga ikki baravar e’tibor qaratmoqda”, bu esa tashqi qaramlikni kamaytirish va ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga xizmat qiladi. Diqqat markazida — “new quality productive forces” (yangi sifatli ishlab chiqaruvchi kuchlar) konsepsiyasi, ya’ni raqamlashtirish, sun’iy intellekt va ilg‘or texnologiyalar asosidagi iqtisodiy model.   Fan va texnologiya vaziri In Xetszyun asosiy ustuvor yo‘nalishlarni belgiladi: fundamental tadqiqotlarni kuchaytirish, tanqidiy texnologiyalarda yutuqlarga erishish, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini chuqurlashtirish hamda ilmiy kadrlar tayyorlash. MERICS (Mercator Institute for China Studies) tahlilchilariga ko‘ra, Xitoy IV plenum yakunlariga binoan “innovatsiya va yuqori texnologiyalarga ikki baravar sarmoya kiritmoqda”, shu orqali texnologik mustaqillikni mustahkamlashda davom etmoqda.   National Development and Reform Commission (NDRC) rahbari Chjen Shansze “zamonaviy sanoat tizimini” yaratish vazifasini tasdiqladi, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi: an’anaviy tarmoqlarni modernizatsiya qilish, yangi sohalarni rivojlantirish, xizmatlar sektorini mustahkamlash va infratuzilmani kengaytirish. NDRC ma’lumotlariga ko‘ra, 500 mlrd yuanlik davlat investitsiyalari natijasida 5 trln yuangacha qo‘shimcha sarmoya jalb qilinadi.   Yangi strategik yo‘nalish Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun ham amaliy ahamiyatga ega. Xitoyning sanoat, raqamli iqtisodiyot, “yashil” investitsiyalar va agrar sheriklik yo‘nalishlaridagi ilg‘or tajribasi mintaqaviy hamkorlik va texnologik almashinuvni kengaytirish imkonini beradi. Ichki iste’molni kuchaytirish va sifatli importga e’tibor O‘zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlari ishlab chiqarayotgan qishloq xo‘jaligi hamda to‘qimachilik mahsulotlariga bo‘lgan talabni oshiradi. “Belt and Road Initiative (BRI)” esa tranzit va infratuzilma loyihalari uchun yangi imkoniyatlar ochadi.   Plenum shuningdek partiya intizomi va korrupsiyaga qarshi kurash masalalariga e’tibor qaratdi. Markaziy Harbiy Kengash (Central Military Commission, CMC) tarkibiga general Chjan Shenmin kiritildi, biroq general Xe Veydun va sobiq qishloq xo‘jaligi vaziri Tan Renzyan partiyadan chetlatildi. Asia Society – Center for China Analysis ma’lumotlariga ko‘ra, bunday choralar Si Szinpin hokimiyatining mustahkamlanishini ko‘rsatadi. Reuters xabarida bu jarayon so‘nggi yillardagi eng yirik harbiy kadrlar tozalash kampaniyasi sifatida baholangan. Beyond the Horizon (BtH/ISSG) va Institute for the Study of War (ISW) tahlilchilari bu jarayonni Xitoy Xalq Ozodlik Armiyasi (PLA) tizimidagi institutsional boshqaruvni mustahkamlashga qaratilgan islohot sifatida izohlaydi.   Savdo vaziri Van Ventaо xizmatlar bozoriga kirishni kengaytirish, xorijiy sarmoyalarni rag‘batlantirish va ayrim tarmoqlarda cheklovlarni olib tashlash choralari haqida ma’lum qildi. Xinhua News Agency ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yil 18-dekabrdan boshlab Xaynan orolida yangi bojxona tartibi joriy etiladi, unga ko‘ra tovarlarning 74 foiziga nol tarif belgilangan. People’s Daily gazetasida Chjun Sayven imzosi bilan chop etilgan maqolada qayd etilishicha,“Xitoyning yangi rivojlanish falsafasi nafaqat mamlakat uchun, balki butun dunyo uchun ishonchli yechim taklif etadi.”   IV Plenum natijalari Pekinning ichki modernizatsiya, texnologik mustahkamlash va ochiq iqtisodiy integratsiya siyosatiga sodiqligini yana bir bor tasdiqladi. Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun bu jarayon innovatsion o‘sish markazlaridan biri bilan hamkorlikni kengaytirish va sanoat, raqamli va “yashil” tashabbuslarda faol ishtirok etish imkoniyatlarini yaratadi. Shu tariqa, pragmatik va o‘zaro manfaatli mintaqaviy rivojlanish arxitekturasi shakllanmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Hozirgi kunda biz Markaziy Osiyoning global siyosat va jahon iqtisodiyotidagi o‘rni tobora ortib borayotganini kuzatmoqdamiz. Xususan, Yevropa Ittifoqi 2025-yil 4-aprelda Samarqandda bo‘lib o‘tgan YI va Markaziy Osiyo davlatlari ishtirokidagi tarixdagi ilk sammitda mintaqa mamlakatlarini islohotlarni ilgari surish, iqtisodiyotni rivojlantirish va xalqaro raqobatbardoshlikni oshirishda qo‘llab-quvvatlashga tayyorligini bildirdi. Bu keng ko‘lamli modernizatsiya dasturini amalga oshirayotgan va mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlayotgan O‘zbekiston manfaatlariga to‘liq mos keladi.   Samarqand sammitida qabul qilingan deklaratsiya o‘zaro hamkorlikni yanada chuqurlashtirishga zamin yaratdi. U bugungi kunda O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi yuqori darajadagi rasmiy tashriflar va yangi bitimlar tuzilishi davomida amaliy ifodasini topayotgan aniq yo‘nalishlarni belgilab berdi. Bu, ayniqsa, 2025-yil 24-oktyabrda Bryusselda Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimning imzolanishida yaqqol namoyon bo‘ldi.   Yangi bitimning imzolanishi o‘zaro ishonchni mustahkamlash va uzoq muddatli hamkorlikni rivojlantirishda yangi sahifa ochadi. U nafaqat siyosiy muloqot va iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish uchun imkoniyatlar yaratadi, balki O‘zbekistonning YI bilan xavfsizlik, barqaror rivojlanish va innovatsion o‘zgarishlar sohasidagi xalqaro hamkorligini faollashtirishga ham yo‘l ochadi.   Ta’kidlash joizki, Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitim xalqaro huquqning asosiy me’yorlariga sodiqlikka asoslanadi. Xususan, davlatlarning mustaqilligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini o‘zaro hurmat qilish, shuningdek, Birlashgan Millatlar Tashkilotining maqsad va tamoyillariga muvofiq sheriklik qurishga tayyorlik tasdiqlanmoqda.   Bunday yondashuv xalqaro-huquqiy kafolatlarni mustahkamlaydi va siyosiy hamkorlikning bashorat qilinishini oshiradi. Teng huquqlilik va suverenitetni hurmat qilish tamoyillari asosida muloqotni mustahkamlash O‘zbekistonning yangi davrdagi tashqi siyosatida ustuvorlik kasb etmoqda va xalqaro hamjamiyatda keng qo‘llab-quvvatlanmoqda.   Savdo va investitsiyalar uchun sharoitlarni kengaytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayoni doirasida Yevropa Ittifoqi bilan tovar va xizmatlar bozorlariga kirish bo‘yicha muzokaralarni muvaffaqiyatli yakunladi. Yevropa Ittifoqining qo‘llab-quvvatlashi mamlakatning xalqaro iqtisodiy zanjirlariga yanada integratsiyalashuviga ko‘maklashadi va iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish uchun zamin yaratadi.   Muhim xomashyo resurslari, energiya samaradorligi va zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlantirish sohasidagi hamkorlik alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bu mamlakatning iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va yuqori texnologiyali investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha strategik vazifalariga mos keladi.   Tomonlarning raqamli transformatsiya loyihalarini faollashtirish, shuningdek, barqaror transport infratuzilmasini rivojlantirishga ko‘maklashishga ochiq tayyorligini ta’kidlaymiz. "Global Gateway" tashabbusi doirasidagi sheriklik O‘zbekistonning tranzit salohiyatini kengaytirish, uning Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘in sifatidagi rolini mustahkamlash, xalqaro logistikada Transkaspiy yo‘nalishining ahamiyatini oshirish uchun imkoniyatlar yaratadi.   Xavfsizlik sohasidagi zamonaviy tahdidlar tobora transchegaraviy tus olmoqda. Shu bois tomonlar kiberxavfsizlik, terrorizm, noqonuniy migratsiya va gibrid tahdidlarga qarshi kurashish masalalari bo‘yicha hamkorlikni kengaytirishga kelishib oldilar. Bunday hamkorlikning samaradorligi ko‘p jihatdan butun Markaziy Osiyo mintaqasining barqaror rivojlanishini belgilaydi.   Ekologik jihat ikki tomonlama kun tartibining asosiy unsurlaridan biriga aylanmoqda. Yevropa Ittifoqi O‘zbekistonning ekologik vaziyatni yaxshilash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish borasidagi sa’y-harakatlarini ijobiy baholamoqda. Orolbo‘yi ekotizimini tiklash va suv-energetika hamkorligi loyihalarini qo‘llab-quvvatlash global iqlim muammolarini hal etishda xalqaro birdamlikni mustahkamlamoqda.   Jamoatchilik almashuvlarini kuchaytirish, yoshlar hamkorligi, akademik aloqalarni kengaytirish va madaniy muloqotni rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu strategik sheriklikning barqaror insonparvarlik asosini shakllantiradi. Fuqarolik jamiyatining ishtiroki ishonchni mustahkamlashga, qadriyatlar va an’analarni chuqurroq anglashga hamda xalqaro hamkorlikning turli shakllarini rivojlantirishga xizmat qiladi.   Shunday qilib, imzolangan hujjat O‘zbekiston Respublikasi va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning yangi bosqichini qayd etganini ta’kidlash mumkin. YI bilan hamkorlikning rivojlanishi O‘zbekiston dunyoga ochiqlik va tashqi siyosiy ufqlarni kengaytirish yo‘lidan dadil borayotganini tasdiqlaydi. Bu bilan global iqtisodiyotga uzoq muddatli integratsiyalashuv, davlat boshqaruvini modernizatsiya qilish va barqaror rivojlanishning innovatsion standartlarini joriy etish uchun asos davom ettiriladi va mustahkamlanadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Zulxumor Maxmudova   So‘nggi yillarda xalqaro maydonda geosiyosiy kuch markazlarining qayta shakllanishi, yangi mintaqaviy bloklar va strategik ittifoqlarning paydo bo‘lishi Markaziy Osiyo mamlakatlarini tashqi siyosatda ko‘pvektorlikni kuchaytirishga undamoqda. Shu jarayonda Turkiy Davlatlar Tashkiloti (TDT) tobora muhim integratsion platformaga aylanib, turkiy dunyo mamlakatlarini siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan birlashtiruvchi asosiy tuzilmaga aylandi. O‘zbekiston bu jarayonlarda faol ishtirok etib, tashkilot doirasidagi hamkorlikni mustahkamlash orqali o‘z milliy manfaatlarini ilgari surmoqda.   2025-yil 9-oktabr kuni Gabala (Ozarbayjon) shahrida bo‘lib o‘tgan TDTning o‘n ikkinchi sammiti tashkilot faoliyatidagi navbatdagi strategik bosqichni boshlab berdi. Sammitda muhokama qilingan asosiy masalalar — mintaqaviy xavfsizlik, transport-kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish, savdo aloqalarini kengaytirish va energetika integratsiyasi — TDTni global siyosatda muvozanatli, o‘zaro manfaatli hamkorlik modeli sifatida mustahkamlashga xizmat qildi.   O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev sammitdagi nutqida turkiy davlatlar o‘rtasidagi birdamlikni mustahkamlash, savdo-iqtisodiy hamkorlikni yangi bosqichga olib chiqish, yashil energetika va raqamli iqtisodiyot sohalarida qo‘shma loyihalarni kengaytirish zarurligini alohida ta’kidladi. Prezidentning “Turkiy dunyo yagona tarix, madaniyat va til asosida shakllangan sivilizatsion makondir” degan g‘oyasi O‘zbekiston tashqi siyosatining konseptual yo‘nalishini – mintaqaviy integratsiyani milliy taraqqiyotning tarkibiy qismi sifatida ko‘rish yondashuvini ifodalaydi.   Gabala sammiti, avvalo, TDTning siyosiy konsolidatsiya jarayonida yangi bosqichni boshlab berdi. O‘zbekiston bu platformada kuchlar muvozanatini saqlagan holda, o‘zini mintaqaviy barqarorlik va pragmatik hamkorlik markazi sifatida namoyon etmoqda. O‘zbekiston tashabbuslari, xususan “Turkiy investitsiya fondi” va “Transport-logistika yo‘laklarini integratsiyalash” borasidagi takliflari, tashkilot ichida amaliy natijalarga yo‘naltirilgan siyosat yuritayotganini ko‘rsatadi.   TDT doirasida O‘zbekiston va Turkiya o‘rtasidagi strategik sheriklik alohida o‘rin tutadi. 2025-yil yanvar oyida Anqarada bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston–Turkiya–Ozarbayjon uch tomonlama uchrashuvi bu yo‘nalishda muhim burilish bo‘ldi. Uchrashuvda imzolangan Anqara deklaratsiyasi savdo, investitsiya, transport va energetika sohalarida chuqur integratsiyani nazarda tutdi. Ayniqsa, Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagi va Zangazur koridori loyihalarini tezlashtirish borasidagi kelishuvlar TDT mamlakatlarining Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi strategik transport bog‘lanmasini yaratish yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi.   Turkiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlar bugun “strategik sheriklikdan” “ittifoqchilik” bosqichiga o‘tmoqda. Bu, bir tomondan, ikki davlatning o‘zaro ishonch va yaqinlik darajasini oshirsa, ikkinchi tomondan, TDT doirasida koordinatsion liderlik modeli shakllanayotganini ko‘rsatadi. O‘zbekiston iqtisodiy salohiyatini, inson kapitali va Markaziy Osiyodagi geoiqtisodiy joylashuvini inobatga olgan holda, Turkiya bilan o‘zaro to‘ldiruvchi strategik sinergiyani shakllantirmoqda.   TDTning hozirgi rivojlanish bosqichi uni nafaqat madaniy-sivilizatsion, balki geoekonomik blok sifatida ham namoyon etmoqda. A’zo davlatlar o‘rtasida o‘zaro savdo hajmi 2024-yilda 42 milliard dollardan oshdi, bu esa tashkilot ichidagi iqtisodiy integratsiyaning amaliy samarasidir. O‘zbekiston bu jarayonda muhim tranzit markazga aylanib, Kaspiy dengizi orqali Turkiya va Yevropaga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish ustuvor yo‘nalish sifatida ilgari surmoqda.   Shuningdek, O‘zbekiston raqamli diplomatiya, yoshlar aloqalari va ilmiy-ta’lim hamkorligi sohalarida yangi tashabbuslarni ilgari surmoqda. Toshkentda tashkil etilgan Turkiy davlatlar diplomatik akademiyasi loyihasi TDT doirasidagi kadrlar tayyorlash, tashqi siyosatni uyg‘unlashtirish va diplomatik muloqotni mustahkamlashga xizmat qiladi.   Gabala sammiti yakunida qabul qilingan hujjatlar orasida “Turkiy dunyo transport strategiyasi”, “Energetika bo‘yicha hamkorlik konsepsiyasi” hamda “Yoshlar integratsiyasi dasturi” O‘zbekiston ilgari surgan konseptual g‘oyalar bilan uyg‘unlikda bo‘ldi. Bu esa, TDTning so‘nggi yillardagi rivojlanishida O‘zbekistonning intellektual va tashabbuskor rolini yaqqol ko‘rsatadi.   O‘zbekistonning TDTdagi faoliyati pragmatik yondashuvga asoslangan: tashabbuslar amaliy natijalar bilan mustahkamlanmoqda. Masalan, Samarqand sammiti (2022) va Astana sammiti (2023)da ilgari surilgan “Transport diplomatiyasi” va “Yashil taraqqiyot” g‘oyalari bugun Gabala sammitida aniq loyihalarga aylanganini ko‘rish mumkin.   Xulosa qilib aytganda, TDT bugungi kunda turkiy davlatlar o‘rtasidagi ko‘p tomonlama hamkorlikning institutsional asosi bo‘lib, yangi mintaqaviy tartibotda barqaror va muvozanatli kuch markaziga aylanmoqda. O‘zbekiston esa bu jarayonlarda tashabbuskor, muvozanatli va amaliy yondashuvi bilan ajralib turibdi. Turkiya bilan strategik sheriklik, Ozarbayjon bilan transport-logistika loyihalari, Qozog‘iston va Qirg‘iziston bilan iqtisodiy integratsiya mexanizmlarining kuchayishi O‘zbekistonni TDT ichidagi “ko‘prik davlat” sifatida shakllantirmoqda.   Shu ma’noda, O‘zbekistonning TDTdagi faoliyati nafaqat mintaqaviy manfaatlarni, balki global geosiyosiy muvozanatda turkiy dunyo manfaatlarini ifodalovchi diplomatik kuch markazi sifatidagi rolini mustahkamlab bormoqda.     Zulxumor Maxmudova – Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetining, Xalqaro munosabatlar, jahon va mintaqa muammolarining siyosiy muammolari ixtisosligi 2-bosqich tayanch doktoranti. Ilmiy izlanishlari tashqi siyosat tahlili, turkiy dunyoda mintaqaviy integratsiya jarayonlari hamda Markaziy Osiyodagi geosiyosiy dinamikani o‘rganishga qaratilgan. Ayniqsa, u O‘zbekistonning Turkiy Davlatlar Tashkilotidagi (TDT) strategik roli va mamlakatning yangi transport-logistika hamda savdo aloqalari tizimidagi ishtirokiga alohida e’tibor qaratadi. Z. Maxmudova Markaziy Osiyo geosiyosiy transformatsiyasi, TDTning evolyutsiyasi va O‘zbekistonning ko‘pvektorli tashqi siyosatiga bag‘ishlangan bir qator ilmiy va tahliliy maqolalar muallifidir. Uning amaldagi ilmiy loyihasi “Turkiy Davlatlar Tashkiloti doirasida mintaqaviy hamkorlik va O‘zbekistonning strategik manfaatlar” mavzusida olib borilmoqda. Z. Maxmudova mintaqaviy xavfsizlik, xalqaro munosabatlar va diplomatiya masalalariga bag‘ishlangan ilmiy seminar va konferensiyalarda faol ishtirok etib kelmoqda. Uning ilmiy yondashuvi xalqaro munosabatlar nazariy-metodologik asoslarini amaliy tahlil bilan uyg‘unlashtirishga qaratilgan.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Turkiy davlatlar tashkilotining (TDT) Ozarbayjonning Gabala shahrida bo‘lib o‘tgan navbatdagi sammitida davlat rahbarlari O‘n ikkinchi sammit deklaratsiyasini imzoladilar. Deklaratsiyaning asosiy qoidalarida siyosiy va tashqi siyosiy hamkorlikni rivojlantirish, transport-logistika yo‘laklariga, energetika va “yashil” tashabbuslarga e’tibor qaratish, raqamlashtirishni ilgari surish, madaniy-gumanitar jihatlarga ahamiyat berish va Tashkilotning institutsional salohiyatini kuchaytirish niyatlari aks etgan.   Xitoy, Kavkaz, O‘rta Sharq va Turkiya o‘rtasidagi mintaqaviy markaz vazifasini bajaruvchi Markaziy Osiyo uchun deklaratsiya mamlakatlar integratsiya loyihalari va strategik tashabbuslarga faolroq qo‘shilishi mumkin bo‘lgan amaliy asosni yaratadi. Markaziy Osiyo o‘z joylashuviga ko‘ra, Sharq va G‘arbni bog‘laydigan ko‘plab yo‘nalishlar kesishmasida joylashgan. Bu mintaqa mamlakatlari uchun logistika oqimlarini ko‘paytirish, tashish xarajatlarini kamaytirish va Osiyo bilan Yevropa o‘rtasidagi “ko‘prik” sifatida o‘z hududining jozibadorligini oshirish uchun imkoniyat yaratadi.   Deklaratsiyada “yashil yo‘laklar” yaratish, qayta tiklanuvchi energetika loyihalarini qo‘llab-quvvatlash, “yashil o‘zgarishlar”ni amalga oshirish va raqamli platformalarni rivojlantirish zarurligiga ham e’tibor qaratilgan. Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun bunday qo‘shma chora-tadbirlar, ayniqsa, resurslar, ilmiy bilimlar va texnologiyalarni birlashtirganda sezilarli foyda keltirishi mumkin.   Deklaratsiya, shuningdek, iqtisodiy integratsiya va investitsiyalarning muhimligini ta’kidlab, TDT mamlakatlari o‘rtasida xizmatlar va investitsiya faoliyati bo‘yicha kelishuvlarni faollashtirish va uning Investitsiya jamg‘armasi hissasini kuchaytirish niyatini bildiradi. Bundan Markaziy Osiyo mamlakatlari mintaqalararo qo‘shilgan qiymat zanjirlarini rivojlantirish, xorijiy investitsiyalar uchun sharoitlarni yaxshilash, kichik va o‘rta biznesni mustahkamlash orqali foydalanishlari mumkin.   Umuman olganda, Gabalin deklaratsiyasi doirasida Markaziy Osiyo Kavkaz, Kaspiy, Turkiya va undan keyin Yevropa va Osiyo bilan yanada zich transport integratsiyasi uchun yana bir imkoniyatga ega bo‘ldi. Ya’ni, ikki va ko‘p tomonlama savdoning o‘sishi, logistika xarajatlarining kamayishi, tranzit tugunlarining kuchayishi mumkin. “Yashil” energetika, suv xavfsizligini ta’minlash va qayta tiklanuvchi energiya texnologiyalari almashinuvidagi qo‘shma tashabbuslar barqaror taraqqiyot harakatlantiruvchi kuchlariga aylanishi mumkin. Shu bilan birga, Markaziy Osiyo deklaratsiyada nazarda tutilgan transkontinental yo‘nalishlarga kirib, Sharq va G‘arb o‘rtasidagi bog‘lovchi mintaqa rolini kuchaytirishi mumkin. Mamlakatlar o‘rtasidagi institutsional hamkorlik darajasi yangi platformalarning paydo bo‘lishi, vazirlik va idoralar o‘rtasidagi muvofiqlashtirish, vaqti-vaqti bilan uchrashuvlar emas, balki uzluksiz hamkorlik tufayli ko‘tarilishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Yaponiya uchun tarixiy g‘alaba 2025-yil 4-oktyabrda Sanae Takaichi Liberal-demokratik partiya (LDP) rahbarligi uchun o‘tkazilgan saylovning ikkinchi bosqichida Shinjiro Koidzumini 185 ga 156 ovoz bilan yengdi. Bu g‘alaba bilan u Yaponiyaning birinchi ayol bosh vaziri bo‘lib, mamlakat siyosiy tarixida muhim burilish yasadi. Yetakchilik poygasi Shigeru Ishibaning iste’fosidan so‘ng, LDPga bo‘lgan jamoatchilik ishonchining pasayishi, iqtisodiy barqarorlikni tiklash va Yaponiyaning xalqaro mavqeini mustahkamlash uchun kuchayib borayotgan bosim sharoitida o‘tkazildi.   “Men LDPda tarix yaratdim”, - dedi Takaichi natijalar e’lon qilingach. “Bayram qilishdan ko‘ra, sizlar bilan birgalikda yengishimiz kerak bo‘lgan ko‘plab qiyinchiliklarning mas’uliyatini chuqur his qilyapman”.   Saylov va nomzodlar maydoni LDP rahbarligi saylovi ikki bosqichli tizim asosida o‘tkazilib, unda parlament a’zolari va partiya oddiy a’zolarining ovozlari birlashtiriladi: birinchi bosqichda 590 ta, ikkinchi bosqichda esa 342 ta ovoz beriladi. Nomzodlar kamida 20 ta parlament a’zosining qo‘llab-quvvatlashiga ega bo‘lgan LDP deputatlari bo‘lishi shart. 2025-yilgi poygada Sanae Takaichi, Shinjiro Koidzumi, Yoshimasa Xayashi, Takayuki Kobayashi va Toshimitsu Motegi ishtirok etdi. Takaichining g‘alabasi konservativ fraksiyalarning birlashuvi, uning milliy xavfsizlik masalasidagi aniq pozitsiyasi va mintaqaviy partiya tashkilotlarining keng qo‘llab-quvvatlashi natijasida yuzaga keldi. Bu LDP ichida Shinzo Abe merosi bilan mafkuraviy vorislikni davom ettirish, shu bilan birga Takaichining iqtisodiy barqarorlik va texnologik suverenitetga urg‘u berishini aks ettiradi.   E’londan so‘ng Takaichi quvonch emas, balki oldinda turgan mas’uliyat yukini his qilayotganini aytib, partiyani jonlantirish va islohotlar orqali jamoatchilik xavotirini umidga aylantirish zarurligini ta’kidladi. 64 yoshida u uchinchi urinishida muvaffaqiyatga erishdi va partiyaning eng konservativ qanoti vakili sifatida tan olindi. Uning siyosiy kariyerasi 2006-yilda Bosh vazir Shinzo Abe davrida Okinava va Shimoliy hududlar ishlari bo‘yicha vazir lavozimida boshlangan, keyinchalik gender tengligi hamda ichki ishlar va kommunikatsiyalar vaziri lavozimlarida ishlagan.   Ko‘pincha Yaponiyaning intiluvchi “Temir xonim”i deb ataladigan Takaichi Margaret Tetcherning rahbarlik uslubiga havas qiladi va O‘zini o‘zi mudofaa qilish kuchlarini Yaponiyaning "qurolli kuchlari" sifatida aniq tan olish uchun konstitutsiyani qayta ko‘rib chiqishni yoqlaydi. Iqtisodiy jihatdan u inflyatsiyaga qarshi tezkor choralarni ilgari suradi, iste’mol solig‘ini darhol kamaytirish o‘rniga daromad solig‘i imtiyozlari va kompensatsiyalarni birlashtirgan moslashuvchan soliq siyosatini ma’qul ko‘radi.   Tashqi siyosatning ustuvor yo‘nalishlari: xavfsizlik va suverenitet   Mudofaa va konstitutsiyaviy islohot Takaichi hukumati mudofaa xarajatlarini yalpi ichki mahsulotning 2 foizidan oshirishni davom ettirishni rejalashtirmoqda. Bunda raketaga qarshi mudofaa, kiberxavfsizlik va kosmik salohiyatga katta mablag‘lar yo‘naltiriladi. Shuningdek, u Yaponiya Konstitutsiyasining 9-moddasini mamlakatning o‘zini o‘zi himoya qilish huquqini rasman tan olish uchun qayta ko‘rib chiqishni taklif qilmoqda. Bu uning "kuch orqali tinchlik"ka sodiqligini aks ettiruvchi dadil qadam hisoblanadi.   Xitoy va Tayvan Takaichi Qo‘shma Shtatlar va ittifoqchi davlatlar bilan hamkorlikni mustahkamlagan holda Xitoyga nisbatan qat’iy tiyib turish siyosatini olib borishni va’da qiladi. Uning Tayvan bilan demokratiya va barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadidagi ochiq muloqoti allaqachon Pekinning Tokioni “ehtiyotkorlik bilan harakat qilishga” undovchi ehtiyotkor bayonotlariga sabab bo‘ldi.   AQSH-Yaponiya ittifoqini mustahkamlash AQSH-Yaponiya ittifoqi uning strategiyasining asosiy elementi bo‘lib qolmoqda. U mudofaa texnologiyalari, iste’dodlarni rivojlantirish va ta’minot zanjiri xavfsizligi bo‘yicha hamkorlikni kengaytirishni, shuningdek, tarixiy sezgirliklar saqlanib qolayotgan bo‘lsa-da, Janubiy Koreya va Avstraliya bilan uch tomonlama hamkorlikni chuqurlashtirishni rejalashtirmoqda.   Keng qamrovli mintaqaviy diplomatiya Takaichi ASEAN, QUAD va G7 tuzilmalari orqali Yaponiyaning Hind-Tinch okeani mintaqasidagi yetakchilik rolini oshirishni maqsad qilgan. Uning ma’muriyati Janubi-Sharqiy Osiyo va Tinch okeanida gumanitar va infratuzilmaviy hamkorlikni davom ettiradi, Yaqin Sharq bilan energetika xavfsizligi va navigatsiya erkinligi bo‘yicha muloqotni yangilaydi. Bundan tashqari, u “Erkin va ochiq Hind-Tinch okeani” konsepsiyasi doirasida Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan, xususan, energetika, raqamli infratuzilmani rivojlantirish va inson kapitali almashinuvi bo‘yicha mustahkam hamkorlik o‘rnatishga intilmoqda. Bu orqali mintaqaviy barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash va Yevroosiyoda tashqi ta’sirni muvozanatlashtirishni ko‘zlaydi.   Rahbarlikning yangi davri Takaichining saylanishi ham davomiylik, ham o‘zgarish ramzidir: Shinzo Abe davrida shakllangan Yaponiyaning strategik yo‘nalishidagi davomiylik va Yaponiyaning birinchi ayol yetakchisi sifatidagi tarixiy roli orqali o‘zgarish. Uning mudofaa, texnologiya va barqarorlikka urg‘u berishi Yaponiyani tobora murakkablashib borayotgan global muhitda faol, xavfsiz va qadriyatlarga asoslangan demokratiya sifatida o‘zini namoyon qilishga bo‘lgan qat’iyatini ko‘rsatadi.   4-oktyabr kuni sobiq bosh vazir va Liberal-demokratik partiyaning (LDP) nufuzli arbobi Taro Aso muhim siyosiy qadam tashladi. U o‘z fraksiyasi Shikokaydagi 43 ga yaqin a’zosini partiya rahbarligiga saylovlarning ikkinchi bosqichida Sanae Takaichini qo‘llab-quvvatlashga chaqirdi. Bu harakat Takaichining LDPdagi mavqeini sezilarli darajada mustahkamladi.   Shu bilan birga, Aso an’anaviy ravishda Markaziy Osiyoni o‘zining “Ipak yo‘li diplomatiyasi” konsepsiyasi doirasida Yaponiya tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishi sifatida ko‘rib kelgan. U “Markaziy Osiyo + Yaponiya” muloqotini izchil ravishda ilgari surmoqda. Bu muloqot ikki va ko‘p tomonlama hamkorlikni faollashtirish, mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash, transport-logistika yo‘laklarini (jumladan, Afg‘oniston orqali janubiy yo‘nalishni) rivojlantirish, energetika, infratuzilma va xavfsizlik sohalaridagi hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan.   Kelgusi oylar Takaichining qat’iy diplomatiya va iqtisodiy barqarorlikni muvozanatlash qobiliyatini sinovdan o‘tkazadi. Uning rahbarligi, ehtimol, Yaponiyaning mintaqaviy pozitsiyasini qayta belgilaydi. Bu jarayonda ittifoqlar mustahkamlanadi, innovatsiyalar ilgari suriladi va demokratik qadriyatlar himoya qilinadi. Shu bilan birga, Xitoy va qo‘shni davlatlar bilan murakkab munosabatlarni boshqarish ham zarur bo‘ladi. Dunyo Yaponiyaning birinchi ayol bosh vazirining global maydonga chiqishini kuzatar ekan, uning boshqaruvi qat’iyat, mas’uliyat va yangilanishning yangi davrini va’da qilmoqda.   Sanae Takaichi davrida Yaponiyaning immigratsiya siyosati va siyosiy dinamikasi Iyul oyida bo‘lib o‘tgan Maslahatchilar palatasiga saylovlar paytida markaziy masalaga aylangan chet ellik rezidentlarni tartibga solish, zamonaviy Yaponiya siyosatining eng muhim mavzularidan biri bo‘lib qolmoqda. Liberal-demokratik partiya (LDP) prezidenti etib saylangan Sanae Takaichi qat’iy immigratsiya siyosatiga ustuvorlik berdi. U noqonuniy yashashga qarshi choralar va chet el fuqarolari tomonidan yer sotib olishni tartibga solish masalasiga alohida e’tibor qaratdi. Uning pozitsiyasi Yaponiya innovatsiya partiyasi (Ishin) va Xalq demokratik partiyasi (XDP) pozitsiyasiga yaqin. Bu esa mazkur tashabbuslarni ilgari surishda partiyalararo hamkorlik uchun imkoniyatlar yaratadi.   Shu bilan birga, LDPning koalitsion sherigi bo‘lgan Komeyto partiyasining pozitsiyasi hukmron ittifoqda kelishmovchilik manbayiga aylanishi mumkin. Komeyto cheklovlarni kuchaytirishdan ko‘ra, xorijiy rezidentlar bilan hamjihatlikka ko‘proq urg‘u beradi. Komeyto rahbari Tetsuo Sayto allaqachon xavotir bildirib, koalitsiya barqarorligini saqlab qolish uchun chet el rezidentlariga nisbatan siyosatning asosiy tamoyillari bo‘yicha kelishuvga erishish zarurligini ta’kidlagan.   Takaichi chet el fuqarolari bilan hamjihatlikni rag‘batlantirish bo‘yicha byuroni kuchaytirish va immigratsiya xizmatlari agentligi xodimlar sonini ko‘paytirish niyatida ekanligini ma’lum qildi. Prezident saylovi e’lon qilingan kuni so‘zlagan nutqida Sanae Takaichi o‘z ona shahrining Nara bog‘ida chet el fuqarosi go‘yoki kiyikni tepgan voqeaga ishora qildi. Bu bilan u Yaponiyaning immigratsiya siyosatini qat’iylashtirish niyatini ramziy tarzda namoyish etdi.   Muxolifat partiyalari ham qat’iy nazorat choralari va josuslikka qarshi qonunni joriy etishni qo‘llab-quvvatlamoqda. Bu esa migratsiya va milliy xavfsizlik masalalarini Yaponiyaning kelajakdagi siyosiy munozaralarining diqqat markaziga qo‘yishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.