IXTI Ko‘ngillilar klubi a’zosi Shohrux Saidov Qozog‘istonning Afg‘oniston bilan so‘nggi hamkorligiga bergan sharhida bosh vazir o‘rinbosari Serik Jumangarinning 21-23 aprel kunlari Kobulga rasmiy tashrifi Ostonaning mintaqaviy diplomatiyasida sezilarli o‘zgarishlarni ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Muallifning fikricha, Qozog‘istonning toliblar boshqaruvidagi ma’muriyat bilan 140 million dollarlik yigirmata kelishuvni imzolashi oddiy bitim emas, balki Markaziy Osiyoning Afg‘onistonga bo‘lgan munosabatidagi ongli strategik o‘zgarishni aks ettiradi. Ayniqsa, Rossiya “Tolibon”ni terroristik tashkilotlar ro‘yxatidan chiqarganidan so‘ng bu yanada ahamiyatli bo‘ldi. Shu nuqtai nazardan, Qozog‘iston iqtisodiy manfaatlar va pragmatik tashqi siyosiy moslashuvlar o‘rtasida muvozanatni saqlashga intilayotgan mintaqaviy o‘yinchi sifatida namoyon bo‘lmoqda.   Sharhda Qozog‘iston faoliyat yuritayotgan uchta asosiy yo‘nalish ta’kidlangan: tranzit, savdo va resurs diplomatiyasi. Saidov Qozog‘istonning Afg‘oniston orqali Rossiya va Hind okeani o‘rtasidagi asosiy tranzit yo‘lagiga aylanishdan manfaatdorligini alohida qayd etadi. E’tiborli jihati shundaki, bu qarash Ostonaning global ta’minot zanjirlari o‘zgarishi va kuchayib borayotgan geosiyosiy parchalanish sharoitida savdo yo‘nalishlarini xilma-xillashtirishga qaratilgan uzoq muddatli maqsadiga mos keladi.   Muallif, shuningdek, shakar eksportining sezilarli darajada oshganini, don, un va qandolat mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlari mavjudligini ta’kidlaydi. Afg‘oniston aholisi 41 million kishidan ortiqligini hisobga olgan holda, muallifning fikricha, ushbu iste’mol bozoriga kirish ham tezkor iqtisodiy foyda keltiradi, ham savdo-sotiqning barqaror o‘sishi uchun uzoq muddatli istiqbol yaratadi. Saidov Qozog‘istonning Afg‘onistonning mineral-xomashyo sektoriga kirishiga e’tibor qaratib, Nuriston viloyatiga geologik missiya yuborilgani va tahlil uchun ruda namunalari to‘planganini ta’kidlaydi. Uning fikricha, bu qadam resurslarni qazib olish sohasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga yo‘l ochishi va Qozog‘istonni Afg‘onistonning rivojlanmagan tog‘-kon sanoatida texnik hamkor sifatida namoyon qilishi mumkin. Qo‘shma texnik guruh tuzish to‘g‘risidagi qaror tizimli va ilmiy hamkorlikka intilishni aks ettiradi, bu esa Qozog‘istonni resurslarni mas’uliyatli o‘zlashtirishda mintaqaviy yetakchiga aylantirishi mumkin.   Xulosa qilib aytganda, muallif Qozog‘istonning Afg‘oniston bilan munosabatlari iqtisodiy maqsadga muvofiqlikdan tashqari, puxta o‘ylangan siyosat ekanligini ta’kidlaydi. Bu Markaziy Osiyoning infratuzilma va savdo tizimiga ta’sir o‘tkazishga intilishni aks ettiradi, shu bilan birga, AQShdan keyingi afg‘on voqeligiga ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Shohrux Saidov ta’kidlaganidek, mintaqaviy aloqalarni qayta belgilash keng qamrovli ta’sir ko‘rsatishi mumkin, bunda Ostona o‘zini nafaqat savdo sherigi, balki Rossiya, Markaziy va Janubiy Osiyoni bog‘lovchi strategik ko‘prik sifatida ham namoyon etadi.   Paradigma.uz saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Buyuk Britaniya siyosati 2025-yil boshidan o‘zgaruvchan global tuzilma fonida strategik ustuvorliklarni qayta ko‘rib chiqish bosqichiga kirdi. E’tibor diqqatida — Yevropa Ittifoqi bilan mudofaa va savdo-iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash turibdi. Bu nafaqat Brexit’dan keyingi munosabatlarning “qayta tiklanishini” anglatadi, balki Vashington bilan aloqalarni uzmasdan, Britaniya tashqi siyosatining Yevropa yo‘nalishi mustaqilligini kuchaytirish uchun nozik diplomatik harakatdir.   Bu yerda yetakchi tendensiya mudofaa sohasidagi hamkorlikning ustuvorligi bo‘lib, u aslida keng qamrovli siyosiy va iqtisodiy yaqinlashuvga kirish nuqtasiga aylanmoqda. Ukrainani qo‘llab-quvvatlash, qo‘shma mudofaa texnologiyalarini rivojlantirish va Britaniya harbiy-sanoat majmuasining Yevropa Ittifoqining yangi mudofaa jamg‘armasi (150 milliard yevro) mexanizmlarida ishtiroki transatlantik xavfsizlik tizimining tobora parchalanishiga moslashish zarurati tufayli amaliy tanlovdir. Ayniqsa, AQSH kafolatlarining zaiflashuvi va global iqtisodiyotning beqarorligi sharoitida aynan xavfsizlik keyingi integratsiya qadamlari uchun poydevor bo‘lmoqda.   Londonning “qo‘shma qadriyatlar” haqidagi bayonoti ramziy ahamiyatga ega bo‘lib, Tramp haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri gapirmasa-da, aslida uning xalqaro masalalarga yondashuvi — bir tomonlamalik, bojxona himoyachiligi va iqlim bo‘yicha majburiyatlardan chetga chiqishiga zid qo‘yilmoqda. Buyuk Britaniya Ukrainani xalqaro tan olingan chegaralari doirasida qo‘llab-quvvatlash, global savdo tizimini himoya qilish va Parij kelishuvini amalga oshirishda Yevropa Ittifoqi bilan hamjihatlikda harakat qilish niyatini ko‘rsatmoqda. Shu bilan u xalqaro tartibotning barqarorligiga intilish va ko‘p tomonlama hamkorlik ustuvor vazifa bo‘lib qolayotgani haqida aniq signal bermoqda.   Biroq, Bryussel bilan bunday faol yaqinlashuv ichki va tashqi siyosiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Birinchidan, agar kelajakdagi Tramp ma’muriyati yana qat’iy savdo siyosatiga e’tibor qaratsa, Vashingtonning noroziligini qo‘zg‘atish xavfi mavjud. Ikkinchidan, Britaniya isteblishmenti davlatning fermerlari, sanoatchilari va qat’iy suverenitet tarafdorlari manfaatlari o‘rtasida muvozanatni saqlashi kerak, bu esa Yevropa Ittifoqi bilan chuqur me’yoriy integratsiya imkoniyatlarini cheklaydi. Londonning oziq-ovqat va avtomobil sanoati standartlarini pasaytirishni istamasligini aniq aytgani, AQShdan yengilliklar olishga intilgan holda, o‘ta muhim sohalarda mustaqillikni saqlab qolishga harakat qilayotganini ko‘rsatadi.   Buyuk Britaniya holatining murakkabligi yana shundaki, mamlakat aslida ikki raqobatdosh iqtisodiy-siyosiy markaz — Yevropa Ittifoqi va AQSH o‘rtasida ko‘prik vazifasini bajarmoqda. Bu Londonga vositachilik qilish va xalqaro maydonda o‘z rolini mustahkamlash uchun ma’lum imkoniyatlar beradi, ammo strategik izchillik va diplomatik egiluvchanlikni talab etadi. Agar Starmer hukumati “mudofaa hamkorligi – iqtisodiy muloqot – iqlim birdamligi” uyg‘unligini amalga oshira olsa, bu yangi turdagi “Yevropa plyus” munosabatlari modeliga aylanishi mumkin — a’zoliksiz, ammo asosiy sohalarda chuqur hamkorlik bilan.   Xulosa qilib aytganda, Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi munosabatlarning hozirgi qayta tiklanishi shunchaki taktik tanlov emas, balki xalqaro munosabatlar tizimidagi o‘zgarishlarga javobdir. AQShning global yetakchiligi zaiflashayotgan va Sharqiy Yevropada beqarorlik kuchayib borayotgan bir sharoitda aynan qadriyatlar, xavfsizlik va pragmatizmga asoslangan mintaqaviy ittifoqlar barqarorlik nuqtalariga aylanmoqda. Yevropa Ittifoqi bilan og‘riqli ajralishni boshdan kechirgan Buyuk Britaniya, agar o‘z siyosatining transatlantik va qit’aviy o‘lchovlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlab qolsa, yana Yevropa barqarorligining tayanch ustunlaridan biriga aylanishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Xitoy va AQSh o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy ziddiyatlarning keskinlashuvi global neft bozoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Sanoat tahlilchilarining fikriga ko‘ra, agar mojarolar chuqurlashsa va Xitoy iqtisodiyotining o‘sish sur’atlari pasaysa, mamlakatda neftga bo‘lgan kunlik talab o‘sishi ikki baravar kamayishi mumkin — kuniga 180 ming barrel o‘rniga 90 ming barrelga. Bu, ayniqsa, sanoat va transportda keng qo‘llaniladigan dizel yoqilg‘isi hamda eksport va ishlab chiqarish zanjirlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan neft-kimyo sektori uchun zarba bo‘ladi.   Xitoy an’anaviy ravishda dunyodagi eng yirik neft iste’molchilaridan biri sifatida muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro energetika agentligi (IEA) ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoy global neftga bo‘lgan umumiy talabning taxminan 15 foizini tashkil qiladi va uning iqtisodiyotidagi har qanday o‘zgarishlar darhol jahon narxlarida aks etadi. Biroq, Rystad Energy ta’kidlashicha, so‘nggi vaqtlarda bozor geosiyosiy yangiliklarga, jumladan AQSh va Eron o‘rtasidagi yadro muzokaralari yoki Ukraina mojarosiga kamroq sezgir bo‘lmoqda. Bu, ehtimol, bozor ishtirokchilari uzoq muddatli beqarorlikni oldindan baholayotganliklari va siyosiy signallarga ilgari kabi keskin reaksiya bildirmayotganliklari bilan bog‘liq.   Shunga qaramay, AQSh va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar hali ham muhim noaniqlik omili bo‘lib qolmoqda. Xususan, ayrim Xitoy neftni qayta ishlash zavodlariga qarshi joriy etilgan AQSh sanksiyalarini bekor qilish ehtimoli muhokama qilinmoqda, bu esa xom neft importi va ichki qayta ishlash hajmini rag‘batlantirishi mumkin.   Boshqa tomondan, mavsumiy omillar narxlarning oshishini qo‘llab-quvvatlamoqda. Rystad Energy prognozlariga ko‘ra, yoz oylarida Brent neftining narxi bir barrel uchun $70 dan oshishi mumkin, asosan mavsumiy yoqilg‘i iste’molining ko‘payishi hisobiga. Aprel oyida Brent narxi $67 atrofida o‘zgarib turibdi va Xitoydan keladigan har qanday ijobiy signal narxlarning o‘sishini qo‘llab-quvvatlashi mumkin.   Demak, AQSh va Xitoy o‘rtasidagi savdo urushi nafaqat makroiqtisodiy chaqiriq, balki dunyoning eng yirik neft importchisi va qayta ishlovchisi tomonidan talab dinamikasiga ta’sir ko‘rsatadigan strukturaviy xavf sifatida ham ko‘rilmoqda. Geosiyosiy beqarorlik sharoitida Xitoy bozordagi neftga bo‘lgan talab barqarorligini va narx o‘sishi potentsialini baholashda “barometr” vazifasini bajarishda davom etmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Markaziy Osiyo mamlakatlari proaktiv institutsional yondashuvga asoslangan suv resurslarini boshqarish tizimini mustahkamlashni davom ettirmoqda. Joriy yilning aprel oyida Samarqand shahrida Davlatlararo suv xo‘jaligini muvofiqlashtirish komissiyasining (DSXMK) 89-yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Yig‘ilish kun tartibidagi ustuvor masalalardan biri Sirdaryo va Amudaryo havzalarida 2025-yil vegetatsiya davri uchun Markaziy Osiyo mamlakatlariga suv olishning kelishilgan davlatlararo limitlarini tasdiqlash edi.   Sirdaryo havzasi bo‘yicha 2025-yil vegetatsiya davri uchun mamlakatlarning suv olish limitlari quyidagi hajmda tasdiqlandi: Qozog‘iston (Do‘stlik kanali) – 909 mln kub.m; Qirg‘iziston – 270 mln kub.m; Tojikiston – 1,9 mlrd kub.m; O‘zbekiston – 8,8 mlrd kub.m.   Amudaryo havzasi bo‘yicha 2025-yil vegetatsiya davri uchun suv olish limitlari jami 39,723 mln m³ ni tashkil etdi, shundan Tojikistonga 7,003 mln m³, Turkmanistonga 15,500 mln m³, O‘zbekistonga 16,020 mln m³ to‘g‘ri keladi. Qo‘shimcha ravishda, ekologik va sanitariya-ekologik ehtiyojlar uchun 5,150 mln m³ suv, shu jumladan daryo deltasi va Orol dengizini suv bilan ta’minlash uchun ajratiladi.   Yig‘ilishda Markaziy Osiyo davlatlarining hamkorlikning institutsional asoslarini chuqurlashtirishga tayyorligi tasdiqlandi. Bunda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining (OQXJ) shartnomaviy-huquqiy bazasini takomillashtirish, xalqaro tashabbuslarda ishtirok etish hamda xalqaro maydonda OQXJning salohiyati va obro‘sini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi. Shu munosabat bilan, DXMK a’zolariga 2025-yil 29-31-may kunlari Tojikiston poytaxti Dushanbe shahrida muzliklarni saqlash bo‘yicha yuqori darajadagi Davlatlararo konferensiya doirasida mintaqaviy forumni tashkil etishda ko‘maklashish topshirildi.   Ushbu hamkorlikdagi sa’y-harakatlar Markaziy Osiyo mamlakatlarining qishloq xo‘jaligi, energiya ishlab chiqarish va atrof-muhitni muhofaza qilish ehtiyojlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlagan holda umumiy suv resurslarini samarali boshqarishga bo‘lgan intilishini aks ettiradi. Alohida ta’kidlash joizki, yuqori suv omborlaridagi suv zaxiralari vegetatsiya davri boshlanishiga kelib 2024-yilga nisbatan 1,47 mlrd m³ ga ko‘paydi, bu esa qo‘shimcha resurs buferini yaratadi.   Bularning barchasi texnik muvofiqlashtiruvdan institutsional mustahkamlash va strategik hamkorlikkacha bo‘lgan barqaror tendensiyani shakllantiradi. Suv diplomatiyasining Markaziy Osiyodagi ekologik va siyosiy barqarorlikning asosi sifatidagi amaliy ahamiyati aynan shunday qarorlarda namoyon bo‘ladi.   Muntazam uchrashuvlar Markaziy Osiyoning barqaror rivojlanishi uchun transchegaraviy suvdan foydalanishni muvofiqlashtirishning strategik ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi. Iqlim o‘zgarishi va mintaqadagi notekis suv ta’minoti sharoitida suv diplomatiyasi deklarativ shiordan qo‘shma mintaqaviy boshqaruvning amaliy vositasiga aylanmoqda. DXMKning navbatdagi 90-yig‘ilishi 2025-yil avgust oyida Qozog‘iston Respublikasining Astana shahrida o‘tkazilishi rejalashtirilgan.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Financial Times gazetasi xabar berishicha, “ko‘plab ishlab chiqaruvchilar ham import, ham eksport uchun boj to‘lashga majbur bo‘lmoqda”. Gazeta Xitoydagi xorijiy ishlab chiqaruvchilarga alohida e’tibor qaratadi. Ular ehtiyot qismlar importi uchun 125 foiz, AQShga eksport qilish uchun esa 145 foiz boj to‘lashga majbur bo‘lib, ikki karra AQSH savdo bojlari zarbasiga uchramoqda. Bu esa, ta’kidlanganidek, “ularning faoliyatiga jiddiy zarar yetkazmoqda”.   Ta’kidlash joizki, nafaqat Xitoy kompaniyalari, balki Xitoyda yirik biznes yuritayotgan Amerika kompaniyalari ham zarbaga uchradi. Buning sababi, Xitoyda Amerikaga tegishli bo‘lmagan, ammo Amerika xom ashyosiga tayanadigan bir qator xorijiy kompaniyalar faoliyat yuritmoqda. Bu esa ularni bir xil tovarlarga ham Amerika, ham Xitoy bojlarini to‘lash majburiyatiga duchor qilmoqda. Shu bilan birga, “Amerikaning ba’zi yirik ishlab chiqaruvchilari, jumladan smartfon va ayrim elektronika ishlab chiqaruvchilari Trampdan vaqtinchalik imtiyozlar olishga erishdi”.   Xitoy Bosh bojxona boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, “o‘tgan yili mamlakatdagi to‘liq yoki qisman xorijiy kompaniyalar hissasiga Xitoy eksportining 980 milliard dollari yoki chorak qismidan ortig‘i va importining 820 milliard dollari yoki uchdan bir qismidan ko‘prog‘i to‘g‘ri keldi”. Shuningdek, “2024-yilda Xitoy deyarli 1 trillion dollar miqdorida rekord darajadagi ijobiy savdo balansini qayd etdi”. Muhim omillardan biri shuki, Xitoyning eksport mexanizmi to‘liq yoki qisman Xitoydagi ulkan va arzon mehnat bozoridan mahsulot ishlab chiqarish uchun foydalanishga intilgan xorijiy kompaniyalar hisobiga shakllangan.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

IXTI Ko‘ngillilar klubi a’zosi Miraziz Masharipov o‘z sharhida ta’kidlashicha, bugungi kunda xalqaro munosabatlar hokimiyatning tobora kuchayib borayotgan qutblashuvi ta’sirida tubdan o‘zgarmoqda, bu esa yanada tartibsiz va beqaror dunyo tartibini vujudga keltirmoqda. Uning tushuntirishicha, an’anaviy global siyosiy tuzilma, ayniqsa Donald Trampning AQSH prezidenti lavozimiga qaytishi bilan barham topmoqda, bu esa mavjud tendensiyalarni tezlashtirdi. Janob Masharipov bu o‘zgarish ortida uchta asosiy omilni ajratib ko‘rsatadi: noan’anaviy texnologik markazlarning paydo bo‘lishi, o‘ta o‘ng va o‘ta so‘l kuchlar o‘rtasidagi mafkuraviy tafovutning chuqurlashuvi hamda global elitalar o‘rtasidagi ziddiyatning kuchayishi.   Dastlab, muallif texnologik qudratning Silikon vodiysi kabi an’anaviy markazlardan Xitoy, Hindiston, Vetnam, Braziliya va Afrikadagi yangi markazlarga qanday ko‘chayotgani haqida so‘z yuritadi. U ushbu hududlar sun’iy intellekt, kvant hisoblashlari va markazlashmagan infratuzilma kabi texnologiyalarni shunchaki o‘zlashtirmayotgani, balki ularning kelajagini faol shakllantirayotganini ta’kidlaydi. Biroq, uning ogohlantirishicha, ushbu markazlarning kengayishiga Xitoyda kuzatilganidek, davlatning haddan tashqari ta’siri va rivojlanayotgan iqtisodiyotga ega mamlakatlardan iqtidorli kadrlarning chiqib ketishi kabi muammolar tahdid solmoqda. Uning fikricha, bu texnologik nomarkazlashuv 2030-yilga kelib G‘arbning jahon standartlarini o‘rnatishdagi yetakchiligini zaiflashtiradi.   So‘ngra u, ayniqsa Yevropa va Amerikadagi o‘ta o‘ng va o‘ta so‘l kuchlar o‘rtasida kuchayib borayotgan mafkuraviy qutblanishga e’tibor qaratadi. Janob Masharipov populistik harakatlar bir paytlar ko‘p tomonlama hamkorlikning asosi bo‘lgan an’anaviy markaziy konsensusni buzayotgani, Trampning millatchilik siyosati esa parchalanishni yanada chuqurlashtirganini tasvirlaydi. Uning ta’kidlashicha, Yevropa Ittifoqining falajlanishi va millatchi hukumatlarning ko‘payishi Ukrainadagi urush va iqlim o‘zgarishi kabi yirik inqirozlarga javobni sustlashtirdi va shu bilan xalqaro siyosatni xavfli va bashorat qilib bo‘lmaydigan maydonga aylantirdi.   Nihoyat, muallif elitalar o‘rtasida yuzaga kelayotgan ziddiyatni muhokama qilib, Trampning tashqi siyosatga yondashuviga alohida urg‘u beradi. Uning so‘zlariga ko‘ra, Tramp Baydendan farqli o‘laroq, Vladimir Putin va Kim Chen In kabi avtoritar rahbarlar bilan shaxsiy diplomatiya orqali muloqot qilishga qaror qilgan va o‘zini global vositachi sifatida namoyon etgan. Uning ta’kidlashicha, bunday tranzaksion yetakchilik uslubi shaxsiy munosabatlarni institutsional me’yorlardan ustun qo‘yadi va shu bilan global boshqaruvning parchalanishini kuchaytiradi. Xulosa qilib aytganda, janob Masharipov texnologik nomarkazlashuv, mafkuraviy ekstremizm va elitalar raqobati tobora ustunlik qilayotgan hamda bularning barchasi shundoq ham mo‘rt bo‘lgan xalqaro tizimni yanada zaiflashtirishi mumkin bo‘lgan dunyoning mushkul manzarasini chizadi.   Paradigma.uz saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.