IXTI Ko‘ngillilar klubi a’zosi Miraziz Masharipov o‘z sharhida ta’kidlashicha, bugungi kunda xalqaro munosabatlar hokimiyatning tobora kuchayib borayotgan qutblashuvi ta’sirida tubdan o‘zgarmoqda, bu esa yanada tartibsiz va beqaror dunyo tartibini vujudga keltirmoqda. Uning tushuntirishicha, an’anaviy global siyosiy tuzilma, ayniqsa Donald Trampning AQSH prezidenti lavozimiga qaytishi bilan barham topmoqda, bu esa mavjud tendensiyalarni tezlashtirdi. Janob Masharipov bu o‘zgarish ortida uchta asosiy omilni ajratib ko‘rsatadi: noan’anaviy texnologik markazlarning paydo bo‘lishi, o‘ta o‘ng va o‘ta so‘l kuchlar o‘rtasidagi mafkuraviy tafovutning chuqurlashuvi hamda global elitalar o‘rtasidagi ziddiyatning kuchayishi.   Dastlab, muallif texnologik qudratning Silikon vodiysi kabi an’anaviy markazlardan Xitoy, Hindiston, Vetnam, Braziliya va Afrikadagi yangi markazlarga qanday ko‘chayotgani haqida so‘z yuritadi. U ushbu hududlar sun’iy intellekt, kvant hisoblashlari va markazlashmagan infratuzilma kabi texnologiyalarni shunchaki o‘zlashtirmayotgani, balki ularning kelajagini faol shakllantirayotganini ta’kidlaydi. Biroq, uning ogohlantirishicha, ushbu markazlarning kengayishiga Xitoyda kuzatilganidek, davlatning haddan tashqari ta’siri va rivojlanayotgan iqtisodiyotga ega mamlakatlardan iqtidorli kadrlarning chiqib ketishi kabi muammolar tahdid solmoqda. Uning fikricha, bu texnologik nomarkazlashuv 2030-yilga kelib G‘arbning jahon standartlarini o‘rnatishdagi yetakchiligini zaiflashtiradi.   So‘ngra u, ayniqsa Yevropa va Amerikadagi o‘ta o‘ng va o‘ta so‘l kuchlar o‘rtasida kuchayib borayotgan mafkuraviy qutblanishga e’tibor qaratadi. Janob Masharipov populistik harakatlar bir paytlar ko‘p tomonlama hamkorlikning asosi bo‘lgan an’anaviy markaziy konsensusni buzayotgani, Trampning millatchilik siyosati esa parchalanishni yanada chuqurlashtirganini tasvirlaydi. Uning ta’kidlashicha, Yevropa Ittifoqining falajlanishi va millatchi hukumatlarning ko‘payishi Ukrainadagi urush va iqlim o‘zgarishi kabi yirik inqirozlarga javobni sustlashtirdi va shu bilan xalqaro siyosatni xavfli va bashorat qilib bo‘lmaydigan maydonga aylantirdi.   Nihoyat, muallif elitalar o‘rtasida yuzaga kelayotgan ziddiyatni muhokama qilib, Trampning tashqi siyosatga yondashuviga alohida urg‘u beradi. Uning so‘zlariga ko‘ra, Tramp Baydendan farqli o‘laroq, Vladimir Putin va Kim Chen In kabi avtoritar rahbarlar bilan shaxsiy diplomatiya orqali muloqot qilishga qaror qilgan va o‘zini global vositachi sifatida namoyon etgan. Uning ta’kidlashicha, bunday tranzaksion yetakchilik uslubi shaxsiy munosabatlarni institutsional me’yorlardan ustun qo‘yadi va shu bilan global boshqaruvning parchalanishini kuchaytiradi. Xulosa qilib aytganda, janob Masharipov texnologik nomarkazlashuv, mafkuraviy ekstremizm va elitalar raqobati tobora ustunlik qilayotgan hamda bularning barchasi shundoq ham mo‘rt bo‘lgan xalqaro tizimni yanada zaiflashtirishi mumkin bo‘lgan dunyoning mushkul manzarasini chizadi.   Paradigma.uz saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

2025-yil aprel oyida Pokiston hukumati tomonidan “Vatanga qaytarish” tashabbusi sifatida e’lon qilingan, biroq Tolibon hukumati tomonidan “Majburiy deportatsiya” sifatida baholangan harakatlar natijasida bir oy ichida 80 mingga yaqin afg‘on fuqarosi Pokistonning Xayber-Paxtunxva viloyatidagi Torxam chegara punkti orqali Afg‘onistonga deportatsiya qilindi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochqinlar bo‘yicha Oliy Komissarligi (UNHCR) va boshqa manbalarning ma’lumotlariga ko‘ra, deportatsiya qilinganlarning taxminan 19 mingdan 45 minggachasi majburiy ravishda chiqarib yuborilgan bo‘lsa, qolganlari esa ixtiyoriy yoki bosimsiz ravishda mamlakatga qaytganlardir.   Deportatsiya jarayonining asosiy sababi sifatida Pokistondagi xavfsizlik muammolari ko‘rsatilmoqda. Xususan, “IShID-Xuroson”, “Tehrik-e-Tolibon Pokiston” (TTP) kabi terroristik tashkilotlarning faolligi, transchegaraviy jangarilar harakatlari va jinoiy guruhlarning tahdidlari hukumat siyosatining asosiy motivlaridan biri bo‘ldi. 2025-yil mart oyining dastlabki o‘n kunida Pokistonda beshta yirik hujum sodir etildi — uchtasi Xayber-Paxtunxvada, ikkitasi esa Balujistonda. Beshala hujum ham xudkush portlashlar bo‘lib, ularda kamida 18 kishi, jumladan 12 harbiy xizmatchi, 5 nafar Xitoy fuqarosi va bir Pokistonlik hayotdan ko‘z yumdi. Bu kabi hujumlar avvalgi yillarda ham qayd etilgan bo‘lib, ayniqsa Xitoy fuqarolarining halok bo‘lishi bugungi kunda Pokistonning eng muhim iqtisodiy hamkori bo‘lgan o‘zaro Xitoy bilan aloqalariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.   Shu sababli Pokiston hukumati turli xavfsizlik va siyosiy manfaatlardan kelib chiqib, “Noqonuniy xorijliklarni repatriatsiya qilish rejasi” (IFRP)ni amalga oshirishni boshladi. Ushbu chora-tadbirlar mamlakatning ichki xavfsizligi va migratsiyani tartibga solishga xizmat qilsa-da, insonparvarlik va mintaqaviy barqarorlik jihatidan jiddiy tashvishlarni keltirib chiqarmoqda.   Deportatsiya oqibatida Afg‘oniston jiddiy muammolarga duch kelmoqda. Uzoq yillar Pokistonda yashab kelgan minglab odamlar hozirda infratuzilmasi zaif, iqtisodiyoti izdan chiqqan Afg‘onistonda qayta integratsiya qilinishi zarur bo‘lgan toifaga aylangan. Ko‘pchiligi uy-joysiz, ishsiz va qashshoqlikda qolmoqda. Bu esa ularni ekstremistik guruhlar — jumladan IShID-Xuroson va “Tehrik-e-Tolibon Pokiston” (TTP) — tomonidan yollanish xavfiga olib kelishi mumkin.   Tolibon hukumati uchun esa bu ommaviy qaytish muammoli iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Qaytganlarning katta qismi ish izlab katta shaharlarga yo‘l olishi mumkin, bu esa shahar infratuzilmasiga bosimni oshiradi. Bunday holatda, ishsizlik, jinoyatchilik va norozilik kuchayib, bu Tolibon hukumatining ichki barqarorligiga jiddiy putur yetkazishi mumkin.   Pokistonda boshlangan deportatsiya jarayonlari Eron uchun ham muhim signal bo‘ldi. Eron rasmiylari o‘z hududidagi afg‘on muhojirlaridan migratsiya qonun-qoidalariga qat’iy rioya etishni talab qila boshladi. Bu esa Eron ham yaqin kelajakda afg‘on muhojirlarini chiqarib yuborishi mumkinligidan dalolat bermoqda.   Ushbu vaziyatga xalqaro hamjamiyatdan ayrim javoblar kuzatilmoqda. Jumladan, Qatar deportatsiya qilingan afg‘on fuqarolari uchun boshpana va asosiy xizmatlarni taqdim etish bo‘yicha tashabbus ko‘rsatib, Paktiya viloyati, Gardez shahrida uy-joy qurilishi uchun 800 ming AQSh dollari miqdorida mablag‘ ajratdi. Afg‘onistonda barqarorlikni qo‘llab quvvatlash, insonparvarlik yordamlari ko‘rsatish va tinchlik muzokaralarida vositachilik qilish kabi tashabbuslar orqali Qatar xalqaro maydonda, ayniqsa musulmon olamida diplomatik mavqeini mustahkamlayotgan, o‘zini xalqaro miqyosdagi muammolarni hal qila oladigan kuch sifatida namoyon etayotgan bo‘lishi mumkin.   Xulosa qilib aytganda, chegara bo‘ylab yuzaga kelgan migratsion inqiroz faqatgina ikki davlat o‘rtasidagi muammo emas, balki butun mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik uchun jiddiy xavf hisoblanadi. Bu holat nafaqat Afg‘oniston va Pokiston, balki Eron, Xitoy, Markaziy Osiyo va boshqa mintaqaviy o‘yinchilarning ham siyosiy va xavfsizlik strategiyalariga ta’sir ko‘rsatmoqda. Migratsiya siyosatining har bir harakati inson hayoti, barqarorlik va xalqaro munosabatlarga bog‘liq murakkab tizimga ta’sir qilmoqda.   Muallif: Bobur Mingyasharov   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Kobulga rasmiy tashrif bilan borgan Qozog‘iston Bosh vaziri o‘rinbosari – milliy iqtisodiyot vaziri Serik Jumangarin Ostona Transafg‘on temir yo‘li loyihasiga 500 million dollar sarmoya kiritishini ma’lum qildi. Bu mablag‘ hind mutaxassislari yordamida afg‘on-nemis “Bakhtar” kompaniyasi loyihalayotgan “Torgundi-Hirot” temir yo‘l uchastkasi (113 km) qurilishiga yo‘naltirilishi kutilmoqda.   Bir yil oldin Turkmaniston va Qozog‘iston Hind okeanidagi Pokiston portlariga chiqish imkoniyatini beruvchi “Torgundi-Hirot-Qandahor-Spin-Buldak” temir yo‘l yo‘lagini qurish loyihasini birgalikda amalga oshirishga kelishib olgan edi. Bu yo‘nalish asosan Afg‘onistonning g‘arbiy viloyatlari bo‘ylab o‘tadi va u yerdan Eron hamda uning Chobahor okean portiga yo‘naltirilishi mumkin.   Qozog‘iston uchun “Torgundi-Hirot” temir yo‘l liniyasi “Shimol-Janub” xalqaro transport yo‘lagini Afg‘onistonga kengaytirish nuqtai nazaridan muhim bo‘lib, bu mamlakat tranzit mavqeini Janubiy va G‘arbiy Osiyo yo‘nalishidagi mintaqalararo tashuvlarda mustahkamlaydi.   An’anaviy tushunchada “Shimol-Janub” xalqaro transport yo‘lagining sharqiy tarmog‘i Rossiyani Qozog‘iston va Turkmaniston temir yo‘l tarmoqlari orqali Eron bilan bog‘laydi. Keyin yuklar dengiz yo‘llari orqali Hindistonga yetkaziladi. “Tolibon” hukumati va Afg‘onistonga qo‘shni davlatlar, avvalo O‘zbekistonning transafg‘on savdosini rivojlantirish bo‘yicha faol siyosati “Shimol-Janub” tushunchasiga yangi mazmun baxsh etmoqda. Toshkentning Kobul yo‘lagini (“Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar” temir yo‘li) qurish tashabbusi, shuningdek, Ashxobod va Ostona ilgari surayotgan Qandahor orqali muqobil temir yo‘l yo‘lagini barpo etish g‘oyasi Moskvada faol qo‘llab-quvvatlanayotgani bejiz emas.   Aprel oyi boshida Rossiya tomoni ikkala yo‘nalish bo‘yicha Transafg‘on temir yo‘lining texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlashda ishtirok etishini e’lon qildi. Ehtimol, keyingi qadam loyihaning moliyaviy konsorsiumiga qo‘shilish bo‘ladi. Bu Eron tranzitiga qo‘shimcha ravishda muhim resurslarni, jumladan, energiya tashuvchilarni Janubiy Osiyo va Fors ko‘rfazi mamlakatlarining keng bozoriga eksport qilishning muqobil kanalini boshqarish imkonini beradi. Xuddi shunday vaziyat TAPI gaz quvuri yo‘nalishida ham kuzatilmoqda, bu yerda Rossiya Federatsiyasi va Qozog‘iston ham mustahkam hamkorlikda harakat qilmoqchi.   Janubiy yo‘nalishdagi Rossiya yuk oqimi Qozog‘istonga tranzit xizmatlaridan barqaror daromad keltiradi hamda Afg‘oniston bilan savdo-iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish imkoniyatini beradi. Tovar ayirboshlashni 3 milliard dollarga yetkazish maqsad qilingan. Shuningdek, Ostona Afg‘oniston foydali qazilmalarini qidirish va o‘zlashtirishga qiziqish bildirmoqda. Bu vazifalarni amalga oshirishda Afg‘oniston bilan ishonchli transport aloqalarini yo‘lga qo‘yish asosiy masala bo‘lib qolmoqda. Bu borada Markaziy Osiyo mamlakatlarining yagona, pragmatik yondashuv asosida o‘zaro muvofiqlikka erishishi muhim ahamiyat kasb etadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘tgan hafta oltin narxi tarixiy yuqori cho‘qqiga yetib, bir unsiya uchun 3500 AQSH dollarini (31,1 gramm) tashkil etdi. Jahon bozorida bu resurs qiymatining o‘sishi an’anaviy tarzda ijobiy omil sifatida baholanadi, chunki u davlat zaxiralarini mustahkamlash, eksport tushumlarini oshirish va boshqa makroiqtisodiy afzalliklarni ta’minlaydi. Biroq, bir qator mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, xomashyo farovonligi uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanishni to‘xtatib qo‘yuvchi omilga aylanishi mumkin.   O‘zbekiston Markaziy banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yil boshida mamlakat oltin zaxiralari hajmi 11,5 million troya unsiyasi miqdorida baholangan. O‘zbekiston jahonning yetakchi oltin ishlab chiqaruvchilari qatoriga kiradi: 2024-yil yakunlariga ko‘ra, uning yillik qazib olish hajmi taxminan 105 tonnani tashkil etib, global reytingda birinchi o‘ntalikdan joy olishini ta’minlagan.   Ta’kidlash joizki, O‘zbekistonda hozirgi bozor konyunkturasi bilan bog‘liq ham potensial foyda, ham xavflar anglangan. Bir tomondan, oltinning yuqori narxi mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli fiskal va eksport bonusini taqdim etadi. Boshqa tomondan, asosiy masala narxlar o‘sishining o‘zida emas, balki eksportdan olingan qo‘shimcha daromadlarning qanchalik samarali taqsimlanishidadir.   Hozirgi kunda O‘zbekiston qulay bozor vaziyatidan oqilona foydalanishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Xomashyodan olingan qo‘shimcha daromadlarning katta qismi ta’lim, sog‘liqni saqlash va texnologiya sohalarini rivojlantirish kabi uzoq muddatli loyihalarga yo‘naltirilmoqda. Shu bilan birga, to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, logistika va IT-sohasi kabi xomashyoga bog‘liq bo‘lmagan tarmoqlarga sarmoyalar kiritilmoqda, bu esa qo‘shimcha qiymat va yangi ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qilmoqda.   “Yoshlar daftari” va “Ayollar daftari” kabi ijtimoiy dasturlarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu raqamli platformalar aholining tegishli toifalarini manzilli qo‘llab-quvvatlashga mo‘ljallangan. Bunday loyihalarning amalga oshirilishi nafaqat ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi, balki aholining yirik shaharlarga va chet ellarga ko‘chib ketishini kamaytirish orqali migratsiya bosimini ham pasaytiradi.   Shunday qilib, oltin narxining hozirgi o‘sishi O‘zbekiston uchun iqtisodiy o‘zgarishlar uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratmoqda. Ko‘plab xomashyo iqtisodiyotlariga xos bo‘lgan “resurs la’nati”dan qochish mumkinmi, degan savol hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda. O‘zbekiston nafaqat oltin qazib olishdan olinadigan daromadlarni ko‘paytirish, balki inson kapitaliga sarmoya kiritish va innovatsion tarmoqlar orqali iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga intilayotganini ko‘rsatmoqda. Bu strategiya qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lishini vaqt ko‘rsatadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Joriy yil 17-aprelda Pokiston tashqi ishlar vaziri Muhammad Is’hoq Dar Bangladesh poytaxti Dakkaga tashrif buyurdi va Bangladesh tashqi ishlar vaziri Jashim Uddin bilan uchrashuv o‘tkazdi. Bu 2010-yildan beri ikki davlat o‘rtasidagi birinchi yuqori darajadagi diplomatik aloqa bo‘ldi.   Bangladesh mustaqil bo’lganidan 2010-yillargacha bo‘lgan davrda Pokiston va Bangladesh o‘rtasidagi munosabatlar nisbatan iliq bo‘lgan. Pokiston rasmiy ravishda 1974-yil fevral oyida, Bosh vazir Zufiqor Ali Bhutto davrida Bangladeshni tan olgan. Bu 1972-yilgi Shimla bitimi va Bangladesh tomonidan Pokiston harbiy asirlarining ozod qilinishidan keyin sodir bo‘lgan. O‘sha yili Bhutto Dakkaga tashrif buyurib, 1971-yildagi voqealar uchun afsusligini bildirgan va iqtisodiy sohada hamkorlik qilish haqida gap ochgan, biroq u rasmiy ravishda uzr so‘ramagan.   Munosabatlar 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarda yaxshilana boshladi. 1978-yilda Pokiston Bangladeshga to‘rtta Shenyang F-6 qiruvchi samolyotlarini berdi, bu harbiy hamkorlikning belgisi edi. Ikkala davlat Prezident Muhammad Ershadning (1982–1990) davrida ham muloqotni davom ettirdi. U 1986-yilda Pokistonga tashrif buyurdi va tashrif davomida tomonlar savdo va mintaqaviy hamkorlikni muhokama qilishdi. Bu muzokaralar 1985-yilda tashkil etilgan SAARC doirasida olib borilgan. SAARC Ershad va Ziya-ul-Haq kabi mintaqaviy yetakchilar uchun uchrashish imkoniyatini yaratdi. Biroq, Bangladesh–Pokiston munosabatlaridagi siljish juda sekin kechdi. Chunki Bangladeshda, ayniqsa Avom Liganing ko‘plab tarafdorlari, 1971-yilgi voqealar uchun adolatni tiklashga qaratilgan harakatlarni davom ettirdilar. Ular, shuningdek, Hindiston bilan yaqin aloqalarni saqlashni afzal ko‘rishdi. Muhim burilish 2002-yil iyul oyida yuz berdi — Pokiston Prezidenti Pervez Musharraf Dakkaga tashrif buyurdi; bu 1974-yildan beri Pokiston davlat rahbarining Bangladeshga ilk tashrifi edi. U Qahramonlar yodgorligida 1971-yildagi “zo‘ravonliklar” uchun afsus bildirgan. Buni Bangladesh Milliy Partiyasi (BNP) mamnuniyat bilan qabul qilgan bo‘lsa-da, Avom Liga bu yetarli emasligini aytdi. Bundan tashqari, 2009-yilda Shayx Hasina hokimiyatga qaytgach, munosabatlar sovuqlasha boshladi. Uning hukumati Hindiston bilan aloqalarni ustuvor yo‘nalish sifatida belgiladi va 1971-yilda Pokiston armiyasiga yordam berganlikda ayblanganlarga qarshi sud jarayonlarini boshladi. Pokiston bu sudlarni siyosiy motivlarga asoslangan deb tanqid qildi. Garchi savdo hajmi 400–450 million AQSh dollariga yetgan bo‘lsa-da, 2010-yilga kelib, yuqori darajadagi muzokaralar deyarli to‘xtab qoldi.   Yangi elita. 2024-yil avgust oyida talabalar boshchiligidagi norozilik namoyishlari tufayli Bangladesh hukumati o‘zgardi va Bosh vazir Sheyx Hasina lavozimidan ketishga majbur bo‘ldi. Hozirda Nobel mukofoti sohibi Muhammad Yunus muvaqqat hukumatni boshqarmoqda. Yunus Bangladesh faqat Hindiston bilan emas, balki bir nechta davlatlar bilan yaxshi munosabatlarga ega bo‘lishini istaydi. Uning muvaqqat hukumati Dehlini tanqid qilganidan so‘ng (ya’ni Hindiston ag‘darilgan Sheyx Hasinani panohiga olgani uchun tanbeh bergach va uning ekstraditsiyasini talab qilgach) Hindiston bilan yaqin munosabatlari uzildi. Bu keskin qadam Pokiston uchun Bangladesh bilan munosabatlarni tiklash va mustahkamlash yo‘lida yangi imkoniyat ochdi. Bu o‘zgarish shunchaki vaziyatga javob tarzida qabul qilingan harakat emas, balki Bangladeshning milliy o‘zligi va tashqi siyosatini qaytadan shakllantirishga qaratilgan ongli va strategik urinishdir. Bangladesh Pokiston bilan hamkorlik orqali Hindistonga qaram bo‘lgan avvalgi tashqi siyosatdan voz kechib, Bangladeshni kengroq mintaqaviy hamkorlik va ko‘p qirrali diplomatik aloqalar sari yetaklashni maqsad qilgan.   1971-yilgi urushda yetkazilgan zararlar uchun Bangladesh Pokistondan uzr so‘rashini talab qildi. Pokiston esa urushdagi bu talafotlarda o’zini aybdor deb hisoblamaydi. Biroq bu holat Bangladesh tomonidan Pokiston bilan munosabatlarni tiklash uchun qo‘yilgan majburiy shart sifatida ko‘rilmasligi kerak, chunki har ikkala davlat ham aloqalarni qayta yo‘lga qo‘yishga qattiq intilayotganini ko‘rish mumkin. Bu esa ularning SAARKni qayta tiklash borasidagi muzokaralarida ham yaqqol ko’rinadi. SAARK – bu Janubiy Osiyo Mintaqaviy Hamkorlik Assotsiatsiyasi bo’lib, mintaqa uchun ASEAN’ga o‘xshash tashkilot.   Bangladesh va Pokiston o‘rtasidagi munosabatlarning yangilanishiga asosiy sabablaridan biri iqtisodiy hamkorlikdir. Ularning ikki tomonlama savdo hajmi allaqachon $1 milliard dollardan oshgan. Bangladesh asosan tikuvchilik mahsulotlarini eksport qilsa, Pokiston paxta, guruch va bug‘doy yetkazib beradi. 2025-yil fevral oyida muvaqqat rahbar Muhammad Yunus ish boshlagach, ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdoni katta guruch tranziti bilan qayta boshladi, bu esa kuchayib borayotgan iqtisodiy aloqalarning belgisi hisoblanadi. Bangladesh va Pokiston o’rtasida bevosita aviaqatnovlarni yo‘lga qo‘yish va viza tartiblarini soddalashtirish rejasi ham muhokamada bo‘lib, bu ikki davlat o‘rtasidagi aloqadorlikni kuchaytirishga qaratilgan.   Xitoy omili. Bu jarayon ortida Xitoyning yashirin ta’siri sezilmoqda. Pokiston hanuzgacha Pekin bilan yaqin ittifoqdosh bo‘lib qolmoqda, Bangladesh esa yo‘llar, portlar va boshqa infratuzilma loyihalari uchun Xitoy investitsiyasiga katta darajada bog‘liq. Har ikkala davlat – Pokiston ham, Bangladesh ham – Xitoyning Janubiy Osiyodagi geostrategik manfaatlariga mos ravishda harakat qilishlari mumkin. Ular o‘rtasidagi mustahkam aloqalar Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusiga kuchli turtki bo‘lishi mumkin.   Bunday hamohanglik Hindiston uchun xavotirli signal bo‘lib, mintaqadagi kuch muvozanatining Xitoy foydasiga o‘zgarayotganini anglatadi. Shu bois Hindiston bu muzokaralarni diqqat bilan kuzatmoqda. Ayniqsa, Hindiston yaqinda Bangladesh bilan tuzilgan tranzit savdo bitimini bekor qilgani ortidan ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar susaygan. Bu qaror Bangladeshning $39 milliard dollarlik kiyim-kechak eksport sanoatiga jiddiy zarar yetkazdi va ularning o‘zaro iqtisodiy ishonchiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.   Markaziy Osiyoga ta’siri. Pokiston Bangladesh uchun tranzit markazlaridan hisoblanadi, ya’ni Afg‘oniston yo’lidan kelgan Bangladesh mahsulotlari, albatta Pokistondan o‘tishi lozim. Bu tranzit yo’li O‘zbekiston va Turkmaniston kabi Markaziy Osiyo davlatlari bilan iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishi mumkin. Afg‘oniston Markaziy Osiyoga darvoza vazifasini bajaradi. Ikkala davlat ham ushbu mintaqaga e’tibor qaratmoqda. Hamkorlikning kuchayishi orqali o’zaro energiya yoki infratuzilma loyihalari boshlanishi mumkin. Bundan tashqari, Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi Bangladesh va Pokistonni Markaziy Osiyo bozorlariga ulashi mumkin. Bu orqali yangi savdo yo‘llari paydo bo‘lishi ehtimoli mavjud.   Firdavs Azimkulov   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

So‘nggi oylarda biz AQSHning ko‘plab mamlakatlar, ayniqsa Xitoyga nisbatan misli ko‘rilmagan tarif siyosatini qabul qilganiga guvoh bo‘ldik. Donald Trampning saylovoldi nutqlaridan ma’lum bo‘lganidek, u hokimiyatga kelgach Pekinga nisbatan qattiq savdo siyosatini yuritishi kutilgan edi. Bu bashoratlar o‘zini oqladi, biroq Xitoy tovarlariga bojlarning 145 foizga oshirilishi hamda Xitoy hukumatining o‘z navbatida Amerika tovarlariga bojlarni 125 foizga ko‘tarishi ko‘pchilik uchun kutilmagan holat bo‘ldi. Javob choralarini ko‘rar ekan, Xitoy AQSH tahdidlariga bo‘ysunmasligini va bu savdo urushida “oxirigacha kurashishi”ni ma’lum qildi.   O‘z navbatida, Oq uy Xitoyning harakatlariga javoban qo‘shimcha bojlarni 245 foizgacha oshirish bilan tahdid qildi. The Wall Street Journal gazetasi xabar berishicha, AQSH prezidenti Donald Tramp import bojlarini bekor qilish evaziga 70 dan ortiq davlatni Xitoy iqtisodiyotini izolyatsiya qilishga ko‘ndirishni rejalashtirmoqda.   Bunga javoban Pekin Yevropa Ittifoqi, ASEAN va “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusiga a’zo mamlakatlar bozorlariga bosqichma-bosqich yo‘nalish olishni boshladi. Bundan tashqari, Xitoy savdo aloqalarini diversifikatsiya qilish doirasida o‘z ishlab chiqarish quvvatlarini Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari va Meksikaga muvaffaqiyatli ko‘chirdi. Shuningdek, yuqori bojlar sharoitida Pekin Vashington bojlarining oshishidan zarar ko‘rgan yirik davlatlar hukumatlariga rasmiy maktublar yo‘lladi. Xususan, AQShning sharqiy ittifoqchilari – Janubiy Koreya, Yaponiya va Avstraliya bilan faol muzokaralar olib borilmoqda, 13-17 aprel kunlari esa Si Szinpinning Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari – Vetnam, Malayziya va Kambodja bo‘ylab safari amalga oshirildi.   Shu bilan birga, Tramp va Sining o‘zaro kelishuvga tayyor emasligiga e’tibor qaratish lozim. Trampning ikkinchi prezidentlik muddati boshida Xitoy vakillarining Vashington bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatishga urinishlari natijasiz qoldi, Oq uyning yangi ma’muriyati esa Pekin bilan muzokaralarni boshlashga shoshilmayapti. Rahbarlar va ularning ishonchli vakillari o‘rtasida barqaror aloqa kanallarining yo‘qligi AQSH-Xitoy kelishmovchiliklarining yanada kuchayishi xavfini tug‘dirmoqda. Ehtimol, tomonlarning keyingi qadamlari o‘zaro aks etuvchi xususiyatga ega bo‘ladi, bu esa yuqori darajadagi to‘laqonli muzokaralarni boshlash istiqbollarini yanada murakkablashtiradi.   Shunday qilib, AQSH va Xitoyning jahon iqtisodiyotidagi umumiy ulushini (taxminan 43%) hisobga olsak, dunyoning ikki yetakchi iqtisodiyoti o‘rtasidagi savdo qarama-qarshiligining ko‘lami va chuqurligi misli ko‘rilmagan darajaga yetdi. Bu butun jahon iqtisodiyoti uchun, ayniqsa ta’minot zanjiri barqarorligini ta’minlash nuqtai nazaridan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan global savdoda jiddiy keskinlikni keltirib chiqarishi mumkin. Yangi muammolarni hisobga olgan holda, ko‘plab mamlakatlar o‘z tashqi savdo aloqalarini diversifikatsiya qilishga intilmoqda, bu esa jahon savdosi tuzilmasining qayta ko‘rib chiqilishi va qayta shakllantirilishiga olib kelmoqda.   Tahlilchilarning fikricha, yuqori tariflarning joriy etilishi barqarorligi ko‘p jihatdan eksport daromadlariga bog‘liq bo‘lgan o‘rta darajada rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotiga ayniqsa og‘ir zarba beradi. Yaqin kelajakda bunday davlatlar kapitalning chiqib ketishi va o‘sish sur’atlarining pasayishiga duch kelishi mumkin. Biroq, AQSH va Xitoy o‘rtasidagi uzoq davom etayotgan savdo ziddiyatlari sharoitida yangi imkoniyatlar ham paydo bo‘lmoqda - xususan, har ikki tomondan investitsiyalarni jalb qilish, qo‘shma korxonalar tashkil etish va muqobil transport-logistika yo‘nalishlarini rivojlantirish bo‘yicha.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.