Muallif: Fayziddin Qutbiddinov   2025 yilda Xitoyda bo‘lib o‘tgan so‘nggi ShHT sammiti Yevrosiyoda ko‘p tomonlama diplomatiya rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Global va yirik davlatlar o‘rtasida kuchayib borayotgan raqobat hamda xalqaro tartibning o‘zgarishi sharoitida ShHTga a’zo davlatlar rahbarlarining uchrashuvi mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy munosabatlar sohasida katta ahamiyat kasb etdi. ShHT sammiti mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash mexanizmi sifatida taqdim etilayotgan bo‘lsa-da, g‘arb siyosiy doiralarida bu jarayon ko‘pincha Rossiya va Xitoyning Yevrosiyo qit’asidagi ta’sirini kuchaytirish vositasi sifatida talqin qilinadi.   NATO bosh kotibi M. Ryutte dastlabki bayonotlariga ko‘ra, alyans Xitoy, Eron va Shimoliy Koreyaning kollektiv G‘arb bilan munosabatlarida tobora ortib borayotgan roliga, shuningdek mudofaa hamkorligining kengayishiga e’tibor qaratmoqda. Bu esa G‘arb bloki bilan uzoq davom etadigan qarama-qarshilikka tayyorlikni namoyish etadi va shu bilan birga transatlantika mamlakatlarini uzoq va holdan toydiruvchi qarama-qarshilikka majbur qiladi. Ushbu baholashlardan kelib chiqib, u Ukrainadagi urush modelini boshqa yo‘nalishlarda ham takrorlash mumkinligini ta’kidladi, bu esa G‘arb bloki bilan “avtokratiyalar” alyansi o‘rtasidagi keskinlikni kuchaytiradi.   DW tahliliga ko‘ra, Xitoy tomonidan taklif qilingan mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish varianti ittifoqchilarga iqtisodiy va savdo kelishuvlarini amalga oshirishda mutlaq kafolat bermaydi. Bu esa asosiy bandlarni bajarishda moslashuvchan talqin va mumkin bo‘lgan kelishmovchiliklar uchun imkoniyat qoldiradi.   Xitoyshunos A. Chigadayev ta’kidlaganidek, Kim Chen Inning Xitoyga tashrifi nafaqat siyosiy safar sifatida, balki uning hokimiyatining xalqaro maydondagi legitimligi ramzi sifatida qabul qilindi va yirik davlatlar rahbarlari bilan uchrashuvlarda uning obro‘sini mustahkamladi. Xitoy Shimoliy Koreyaning mintaqaviy xavfsizlikdagi asosiy strategik hamkori hisoblanadi va ushbu tashrif shimoliy koreyalik yetakchi rejimi barqarorligicha qolayotganini hamda kuchli ittifoqchi tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotganini ko‘rsatdi.   Alohida ta’kidlash joizki, Xitoydagi ShHT sammiti keng g‘arb auditoriyasi tomonidan Pekinning raqobatbardosh global yetakchi sifatidagi o‘z rolini mustahkamlashga qaratilgan strategik qadami sifatida qabul qilinmoqda. Xitoy o‘zining iqtisodiy va siyosiy rivojlanish modeli - “xitoy yo‘li”ni ilgari surish bilangina cheklanib qolmay, balki sammitni mintaqaviy va xalqaro hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini shakllantirish maydonchasi sifatida faol qo‘llamoqda. Buni Rossiya, Hindiston va boshqa asosiy Yevrosiyo davlatlarini o‘z ichiga olgan kuchli mintaqaviy o‘yinchilarning ishtiroki ham tasdiqlaydi, bu esa yirik mintaqaviy davlatlarning Xitoyning investitsiya tashabbuslari va strategik loyihalariga qo‘shilishga tayyorligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, sammit Xitoyga nafaqat qo‘shma mintaqaviy qarorlarni ishlab chiqish jarayonida o‘z ta’sirini kuchaytirish, balki g‘arb davlatlari ilgari surayotgan mavjud xalqaro standartlar bilan raqobatlasha oladigan me’yor va qoidalarni shakllantirish imkonini ham bermoqda. Shunday qilib, sammit Xitoyning jahon sahnasidagi yetakchiligini legitimlashtirish vositasi bo‘lib xizmat qilmoqda hamda Pekinning parallel jahon tartibini yaratishda va zamonaviy siyosatning global arxitekturasini shakllantirishda faol ishtirok etishga tayyor ekanini bildiradi. Bu esa, o‘z navbatida, G‘arbni Xitoy harakatlarini diqqat bilan kuzatishga va Yevrosiya bilan o‘zaro hamkorlik strategiyalarini ishlab chiqishga majbur qilmoqda.   Xalqaro xavfsizlik tadqiqotlari guruhi (Verona) vakili Karletta Rinaudo so‘zlariga ko‘ra, sammit doirasida Xitoy nafaqat o‘zining xalqaro ta’sirini kengaytirishga, balki qurolli kuchlarining texnologik yetakchiligini ta’kidlashga ham intildi. Pekindagi harbiy namoyish an’anaviy ko‘rgazma doirasidan chiqib, futuristik tomoshaga aylandi. Xitoy o‘z qurolli kuchlarining inson imkoniyatlarini robotlashtirilgan tizimlar bilan uyg‘unlashtirish salohiyatini namoyish etdi, bu esa kelajakdagi urushlarda texnologik yetakchilikni belgilab berdi. Shu bilan birga, mamlakat armiyasining ichki nufuzini oshirdi va xalqaro hamjamiyatga Xitoyning ortib borayotgan strategik salohiyati haqida signal yubordi.   Ushbu fikrni davom ettirgan holda, tahlilchilar amerikalik yetakchining ikkilanib qolishi tufayli yuzaga kelgan ta’sir bo‘shlig‘i Xitoy va Rossiya o‘rtasida mintaqaviy va strategik aloqalarni mustahkamlash uchun sharoit yaratganini ta’kidlashdi. Bunga yorqin misol sifatida ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo hajmining oshishi, iqtisodiy bitimlarning imzolanishi va Jo Bayden prezidentligining dastlabki yillarida qo‘shma tarzda amalga oshirilgan transport loyihalari keltiriladi.   Pit Hegsetning so‘zlariga ko‘ra, Vashingtonning asosiy vazifasi – quruqlikda, dengizda, havoda va hatto kosmosda ham harbiy sohada strategik ustunlikni saqlab qolishdir. AQSh buni yuqori texnologiyali qurol-aslahalar va innovatsion mudofaa tizimlarini import qilish orqali raqiblaridan ustun kelib ta’minlamoqda. Shu bilan birga, u Donald Trampning Si Szinpin bilan konstruktiv va ishchan munosabatlari bo‘lganini qayd etdi. Uning fikricha, bu aloqalar, Vashington va Pekin o‘rtasidagi davom etayotgan strategik raqobatga qaramay, hamkorlik imkoniyatlarini izlash va taranglikni kamaytirish uchun asos bo‘lishi mumkin edi.   Xulosa qilib aytganda, Xitoyning kuchli mintaqaviy va strategik hamkorlari ishtiroki hamda ularning nafaqat ikki tomonlama va ko‘p tomonlama aloqalarni chuqurlashtirish, balki xalqaro hamkorlikning muqobil shakllarini yaratishga tayyor ekanliklarini tasdiqlashi ShHT sammitida G‘arb siyosiy va ekspertlar doirasida sezilarli rezonansga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, ayrim mutaxassislar bu voqeani ancha shubha bilan qabul qilib, uni faqatgina navbatdagi fotosessiya uchun bahona sifatida tasvirlamoqda.   G‘arb ekspertlari tushunishicha, sammit Yevroosiyo davlatlarining o‘zaro manfaatli hamkorlikni mustahkamlash hamda G‘arb institutlari bilan raqobatlasha oladigan yangi iqtisodiy va siyosiy arxitekturani barpo etishga qat’iy bel bog‘laganini namoyish etdi. Bundan tashqari, u Xitoy va uning strategik hamkorlarining xalqaro siyosatda tobora ortib borayotgan rolini tasdiqladi. Ular tobora ko‘proq mustaqil kuch markazlari maqomiga da’vogarlik qilib, yangi jahon tartibini shakllantirish jarayoniga ta’sir ko‘rsatishga intilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 22 sentyabr kuni Nyu-Yorkda Jahon savdo tashkiloti (JST) bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala bilan uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuv davomida O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi bilan bog‘liq masalalar muhokama qilindi. JST rahbari O‘zbekiston erishgan sezilarli yutuqlarni ta’kidlab, 2026-yil mart oyigacha tashkilotga a’zo bo‘lish jarayonlari yakunlanishiga umid bildirdi.   O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish uchun 1994-yilda ariza topshirgan edi. Biroq 2005-yilda o‘sha paytdagi import o‘rnini bosish siyosati tufayli qo‘shilish jarayoni to‘xtatildi. 2018-yil mart oyida JST kotibiyatiga rasmiy bayonot topshirilgach, jarayon qayta boshlandi. Bugungi kunda O‘zbekiston tashkilotga a’zo bo‘lish jarayonining ilg‘or bosqichida turibdi. Mamlakat 2026-yilda Kamerunda bo‘lib o‘tadigan 14-Vazirlar konferensiyasi boshlanishidan oldin JSTga a’zo bo‘lishni rejalashtirmoqda. Hozirga qadar ikki tomonlama muzokaralar yakunlanib, 29 ta davlat bilan bozorga kirish bo‘yicha protokollar imzolangan. Prezidentning JST masalalari bo‘yicha vakili Azizbek Urunovning aytishicha, ikki tomonlama muzokaralarni to‘liq yakunlash uchun atigi uchta davlat qolgan. O‘zbekiston milliy qonunchilikni JST talablariga muvofiqlashtirish maqsadida faol islohotlar o‘tkazmoqda. Bu islohotlar tovarlar savdosi, xizmatlar ko‘rsatish, intellektual mulk va qishloq xo‘jaligi sohalarini qamrab oladi.   O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi bozor islohotlarini tezlashtiradi, milliy iqtisodiy siyosatning bashorat qilinishini yaxshilaydi, eksport va investitsiyalar o‘sishi hamda iqtisodiyot samaradorligini oshirish uchun sharoit yaratadi. Biroq dunyoning yetakchi iqtisodiyotlari tomonidan proteksionizmning kuchayishi va savdo urushlarining avj olishi tufayli ko‘plab ekspertlar ko‘p tomonlama savdo tizimining istiqboliga shubha bilan qarashmoqda. AQSH Xalqaro munosabatlar kengashi prezidenti Maykl Fromanning fikricha, “Biz bilgan global savdo tizimi o‘lgan. JST amalda faoliyatini to‘xtatdi, chunki u muzokaralar olib borish, nazorat qilish yoki a’zo mamlakatlar majburiyatlarining bajarilishini ta’minlashga qodir emas”.   Savdoni tartibga solishning zamonaviy ko‘p tomonlama tizimiga muqobil sifatida u “ochiq plyurilateralizm asosida yangi tizim qurishni taklif etadi: ma’lum sohalarda umumiy manfaatlarga ega bo‘lgan va muayyan masalalar bo‘yicha yuqori standartlarni qabul qilish uchun birlashgan mamlakatlar koalitsiyasi, ayni paytda bu manfaatlarni baham ko‘radigan va bunday standartlarni joriy etishga tayyor boshqa mamlakatlar uchun ochiq bo‘lib qoladigan tizim”. Froman yangi tizimning afzalligi sifatida uning moslashuvchanligi va moslashuvchanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, taklif etilayotgan tizim iqtisodiy samaradorligi jihatidan amaldagisidan pastroq, chunki uning foydasi faqat ishtirokchi mamlakatlar o‘rtasida taqsimlanadi. Shuningdek, bir xil mamlakatlar turli plyurilateral kelishuvlarning ishtirokchilari bo‘lishi va bir-biriga zid majburiyatlarga ega bo‘lishi mumkinligi sababli “spagetti effekti” yuzaga kelish xavfi mavjud. Bu kamchiliklarga qaramay, Fromanning fikricha, bunday tarmoq ko‘p tomonlama savdo tizimiga qaraganda siyosiy jihatdan barqarorroq bo‘lishi mumkin.   JST bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala AQSH Peterson xalqaro iqtisodiyot instituti tomonidan tashkil etilgan uchrashuvdagi nutqida ko‘pchilik allaqachon “JST o‘limi”ni e’lon qilgan bo‘lsa-da, boshqalar buni yanada kuchli va barqaror savdo tizimini qurish imkoniyati sifatida ko‘rayotganini ta’kidladi. Bir tomonlama choralar tufayli global savdoga putur yetganiga qaramay, JST “tirik qolmoqda”. AQSH proteksionizmni kuchaytirgunga qadar va boshqa mamlakatlar javob choralari kiritgunga qadar jahon savdosining 80 foizi eng ko‘p qulaylik yaratish rejimi asosida amalga oshirilar edi. Hozirda bu ko‘rsatkich 72 foizga tushgan. Shu bilan birga, jahon tovar savdosining 75 foizi hamon JST shartlari asosida amalga oshirilmoqda, bu esa global noaniqlik sharoitida ko‘p tomonlama tizimning barqarorligidan dalolat beradi.   JST bosh direktori JST tizimini yanada moslashuvchan qilish uchun uni isloh qilish zarurligini ta’kidladi. “Keyingi muddatga mo‘ljallangan dasturim - ishlayotgan narsani saqlab qolish, ishlamayotgan narsani isloh qilish va xalqaro savdodan keladigan foydani oshirish uchun yangi qoidalar va kelishuvlarni yaratish orqali kelajakka qarash”, dedi u.   Jahon savdosidagi mavjud keskinlikka qaramay, so‘nggi 8 yil ichida birinchi marta JSTga a’zo 114 davlat tomonidan ratifikatsiya qilingan baliqchilik to‘g‘risidagi ko‘p tomonlama bitim kuchga kirdi. Bu ularning yangi savdo qoidalarini o‘rnatish orqali barqaror rivojlanishga erishishga intilishidan dalolat beradi. Shu bilan birga, JST doirasida elektron tijorat kabi sohalarda bir qator ko‘p tomonlama bitimlarni tuzish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. Boshqacha aytganda, JST faoliyati doirasida muayyan muammolarni hal etishga qaratilgan yangi bitimlar tuzish uchun a’zo mamlakatlar koalitsiyalari shakllantirilmoqda. Ngozi Okonjo-Ivealning ta’kidlashicha, JSTning ayrim a’zolari ko‘p tomonlama bitimlar tuzishga e’tibor qaratilishidan xavotirda, chunki bu ko‘p tomonlama kelishuvlarning ahamiyatini zaiflashtirishi mumkin. Biroq, u bundan qo‘rqish kerak emasligini, chunki JSTning moslashuvchanligi va barqarorligini oshirish uchun "turli vositalar to‘plami" zarurligini uqtirdi. Shu bois, turli mamlakatlar koalitsiyalari JSTda mamnuniyat bilan qabul qilinadi, ular parallel tizim yaratmaydi, balki amaldagi mexanizmni to‘ldiradi.   JST bosh kotibi global savdo tizimi mamlakatlarning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash uchun yaratilgani va 80 yil davomida o‘z samaradorligini ko‘rsatganini ta’kidladi. Xususan, shaffof tartibga solish qoidalari asosida global savdoning rivojlanishi natijasida 1,5 milliarddan ortiq kishi mutlaq qashshoqlikdan qutuldi. Hozirgi kunda alohida yetkazib beruvchilar va bozorlarga “o‘ta qaramlik”ni kamaytirishga e’tibor qaratgan holda jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlash muhimdir. Shu sababli, JST “o‘ta qaramlik”ni kamaytirish va nisbatan past daromadli mamlakatlarni keng jalb etgan holda ta’minot zanjirlarini nomarkazlashtirishga qaratilgan a’zolar koalitsiyalarini tuzishni qo‘llab-quvvatlamoqda.   Ngozi Okonjo-Iveala Kamerunda bo‘lib o‘tadigan O‘n to‘rtinchi vazirlar konferensiyasida JSTga a’zo davlatlar kelishuvga erishishi va ko‘p tomonlama savdo tizimining samaradorligini oshiradigan asosiy islohotlar to‘plamini qabul qilishiga umid bildirdi. JSTga to‘laqonli a’zo bo‘lish orqali O‘zbekiston xalq farovonligi yo‘lida milliy manfaatlarni hisobga olgan holda xalqaro savdo qoidalarini takomillashtirishga o‘z hissasini qo‘sha oladi. O‘zbekistonning strategik vazifasi JSTga nafaqat yangi a’zo sifatida qo‘shilish, balki uning qoidalarini yangilash tashabbuskori bo‘lishdir. JST hamon “o‘yin qoidalari”ni belgilash uchun eng samarali maydon bo‘lib qolmoqda, ko‘p tomonlamalik esa ularni tezkor takomillashtirishning asosiy vositasidir. Mamlakatning vazifasi barqaror rivojlanishga erishish va o‘z milliy manfaatlarini himoya qilish uchun ushbu imkoniyatlardan mohirona foydalanishdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

BMT Bosh Assambleyasining 80-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning nutqi Markaziy Osiyoning mintaqaviy konsolidatsiya sari sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tganini ko‘rsatdi. Uning “mintaqa yopiq chegaralar va hal etilmagan nizolar hududidan tinchlik, yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlik makoniga aylandi” degan bayonoti nafaqat ramziy, balki amaliy ahamiyat kasb etadi.   2017-yildan buyon mintaqa ilgari deyarli erishib bo‘lmaydigandek tuyulgan natijalarga erishdi. Sakkiz yil ichida o‘zaro savdo, investitsiya va transport oqimlari hajmi besh barobarga oshdi. Qo‘shma investitsiya fondlari va chegaraoldi savdo zonalari tashkil etildi, sanoat kooperatsiyasi mexanizmlari ishlab chiqildi, yirik infratuzilmaviy loyihalar ishga tushirildi. Xalqaro hamjamiyat uchun Markaziy Osiyo siyosiy iroda va mintaqaviy birdamlik butun geosiyosiy makonni qanday o‘zgartira olishini yaqqol namoyish etmoqda.   Shuningdek, yangi mintaqaviy identitet shakllanishi ham muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy tarixda birinchi marta Markaziy Osiyo o‘zini tashqi strategiyalarning obyekti sifatida emas, balki xalqaro munosabatlarning mustaqil subyekti sifatida namoyon qilmoqda. Bu jarayon mintaqaviy subyektivlikning o‘sishida, umumiy kun tartibining shakllanishida va tashabbuslarning ichkaridan ilgari surilayotganida o‘z aksini topmoqda.   Prezident Mirziyoyev nutqida amaliy takliflarga alohida e’tibor qaratildi: ECOSOC va UNCTAD doirasida Markaziy Osiyo iqtisodiyotlarini rivojlantirish bo‘yicha xalqaro forum o‘tkazish; UNIDO bilan hamkorlikda “yashil” texnologiyalar bo‘yicha mintaqaviy xab tashkil etish; suv resurslaridan oqilona foydalanish va demografik barqarorlik bo‘yicha qo‘shma dasturlar ishlab chiqish. Bu tashabbuslar global barqaror rivojlanish kun tartibi bilan uyg‘un bo‘lib, mintaqaning nafaqat o‘z muammolarini hal qilish, balki global ahamiyatga ega masalalarga hissa qo‘shishga tayyor ekanini ko‘rsatadi.   Strategik jihatdan muhim takliflardan biri — Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqaviy hamkorlik va iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish bo‘yicha sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan BMT Bosh Assambleyasi rezolyutsiyasini qabul qilishdir. Bunday hujjat so‘nggi yillarda qo‘lga kiritilgan yutuqlarni xalqaro-huquqiy darajada mustahkamlab, mintaqaning barqaror tinchlik va taraqqiyot hududi sifatidagi mavqeini yanada mustahkamlaydi.   Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyo endi amalga oshirish davriga kirib bormoqda. Mintaqa ramziy bayonotlardan aniq natijalar va amaliy tashabbuslarga o‘tdi hamda o‘z konsolidatsiya modelini shakllantirib, xalqaro jarayonlarga ta’sirini tobora kengaytirmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Ozarbayjon Janubiy Osiyo yo‘nalishida istiqbolli tovar tashish marshrutlarini yaratish va rivojlantirish jarayoniga faol kirishib, toliblar hukumati bilan siyosiy-iqtisodiy aloqalarini kuchaytirmoqda. 2018-yilda Afg‘oniston, Ozarbayjon, Turkiya, Gruziya va Turkmanistonning qo‘shma tashabbusi bilan Buyuk Ipak yo‘lining qadimiy marshrutiga o‘xshatib ishga tushirilgan Lojuvard yo‘lak bu jarayonda peshqadamlik qilmoqda.   2025-yil 2-iyul kuni Ozarbayjonning Xankendi shahrida Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti sammiti doirasida Afg‘oniston Bosh vazirining iqtisodiy masalalar bo‘yicha o‘rinbosari Abdul G‘ani Baradar bilan Ozarbayjon Bosh vaziri Ali Asadov o‘rtasida uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Unda Bokunin Afg‘oniston bilan eksport va import hajmini oshirishga tayyorligi ta’kidlandi. Shuningdek, “Janubiy Osiyo-Kavkaz-Yevropa” yo‘nalishi bo‘yicha yuk tashishni rivojlantirish istiqbollari muhokama qilindi. Amalda, Lojuvard yo‘lagini Pokiston va Hindistongacha kengaytirish masalasi ko‘tarildi. Bu esa yo‘nalish ishtirokchilariga Hindiston va Yevropa Ittifoqi tranzit yuklarini o‘ziga jalb qilish imkonini beradi. Ikki iqtisodiy gigantning o‘zaro savdosi barqaror o‘sib borayotganini hisobga olsak, bu istiqbol jiddiy ahamiyatga ega. 2024-yil yakuniga ko‘ra, bu ko‘rsatkich 137 milliard dollardan oshgan.   Biroq, Yevropadan Hindistongacha Janubiy Kavkaz, Turkmaniston va Afg‘oniston orqali o‘tadigan tranzit yo‘lagi O‘zbekiston taklif etgan “Belarus-Rossiya-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Afg‘oniston-Pokiston-Hind okeani portlari” multimodal yo‘lagining istiqboliga xavf solishi mumkin. Ushbu tashabbus “Termiz-Naybobod-Maydonshahar-Lo‘gar-Xarlachi” yo‘nalishi bo‘yicha yiliga 20 million tonnagacha yuk tashish quvvatiga ega bo‘lgan Transafg‘on temir yo‘lini (Qobul yo‘lagi) qurish loyihasi bilan bog‘liq. Agar Lojuvard yo‘lagi kengaytirilgan shaklda faollashsa, Toshkent bu oqimlarni yo‘qotish xavfi ostida qoladi, chunki yuklar mamlakatni chetlab o‘tadi.   Ashxobod va Astona tomonidan Qobul yo‘lagiga muqobil sifatida ilgari surilayotgan “Turg‘undi-Hirot-Qandahor-Spin-Buldog‘” yo‘nalishi bo‘yicha G‘arbiy Transafg‘on temir yo‘li bilan Lojuvard yo‘lagining birlashishi ehtimoli yuqori. Bu ham O‘zbekiston manfaatlariga zid keladi.   Rossiya Lojuvard yo‘lakka jiddiy qiziqish bildirishi mumkin. Ayniqsa, Moskva Turkmanistonning port va temir yo‘l infratuzilmasidan foydalangan holda Kaspiy dengizi orqali Afg‘oniston bilan bog‘lanish niyatini allaqachon e’lon qilganini hisobga olsak.   Trans-Yevroosiyo, shuningdek, transafg‘on tashuvlari sohasida o‘zining raqobatbardosh ustunliklarini saqlab qolish va ko‘paytirish uchun O‘zbekiston yaqin hamkor davlatlar, jumladan, Ozarbayjon bilan transport va tranzit masalasida hamkorlikni kuchaytirishi lozim. O‘rta yo‘lakni Afg‘onistonga O‘zbekiston hududi orqali kengaytirish va Qobul yo‘lagi orqali Pokistongacha bo‘lgan yo‘nalishni davom ettirish variantini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Jahon siyosatida ko‘pincha yirik davlatlarning so‘z va harakatlari birinchi bo‘lib tahlil qilinadi. Bu esa muhim qaror va tashabbuslarni ilgari surishda ularning o‘ta katta o’rin o‘ynayotgani haqida noto‘g‘ri tasavvur uyg‘otishi mumkin. Biroq har doim ham shunday emas. Kichik davlatlar ham xalqaro kun tartibiga ohang bera oladi. Buning yorqin misoli sifatida Xitoyning Tyanszin shahrida bo‘lib o‘tgan Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) yubiley sammiti qayd etilishi mumkin.   SHHTning asosini Markaziy Osiyo davlatlari tashkil etadi. Ular hozirgi taraqqiyot bosqichida xalqaro munosabatlarda mas’uliyatli aktor sifatida shakllanib bormoqda. Endilikda mintaqa uchun umumiy taqdirni barpo etish yo‘lida kuchlarni birlashtirish zarurligi tobora chuqurroq anglanmoqda. Ushbu uzoq kutilgan mintaqaviy birlashuvning ilk alomatlarini tashqi siyosatning dolzarb masalalari bo‘yicha pozitsiyalarning yaqinlashuvida ko‘rish mumkin.   Tyanszin sammitida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari bir ovozdan mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash, savdo to‘siqlarini bartaraf etish, suv, energetika va tranzit salohiyatidan samarali foydalanish, shuningdek, sanoat ishlab chiqarishining istiqbolli sohalariga, jumladan, strategik foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlashga investitsiyalarni jalb etish zarurligi haqida fikr bildirdi. Muhimi, bu masalalar yordam so‘rab emas, balki taklif va tashabbus bilan chiqish nuqtayi nazaridan taqdim etildi. Shu bois “Shanxay oilasi”ga aniq va dadil g‘oyalar ilgari surildi. Ulardan biri alohida e’tiborga loyiq.   O‘zbekiston Prezidenti SHHT yagona transport makonini yaratish tashabbusini ilgari surdi. Aslida bu barcha SHHT a’zolarini geografik joylashuvidan qat’i nazar bog‘lovchi raqamlashtirilgan transport koridorlari tarmog‘ini barpo etishga qaratilgan da’vatdir.   Ushbu tashabbus markazida muhim muammo yotadi: SHHT davlatlarining avtomobil va temir yo‘l tarmoqlari yetarli darajada integratsiyalashmagan. Masalan, Janubiy Osiyoning yirik davlatlari — Hindiston va Pokiston, SHHTning to‘laqonli a’zolari sifatida, na Markaziy Osiyoga, na Yevrosiyo shimoliy kengliklariga (Rossiya va Belarus) to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniga ega emas. Mavjud yo‘llar haddan tashqari uzoq va qimmat bo‘lib, o‘zaro savdoni jiddiy cheklab qo‘ymoqda.   Yana bir misol: Eron Islom Respublikasi Yevrosiyo transport-tranzit arxitekturasining markazida turib, Sharq va Markaziy Osiyoni Yevropa bilan bog‘lovchi Janubiy temir yo‘l koridorini amalga oshirishda faol ishtirok etmoqda. Biroq Eron temir yo‘llari hali Markaziy Osiyo respublikalari va kengroq kontekstdagi MDH davlatlari (ularning ko‘pi SHHT a’zosi) transport makoniga to‘liq integratsiyalashmagan. Transport qonunchiligi, yuk hujjatlari, texnik standartlar, chegara va bojxona tartibotlarining farqliligi mintaqalararo transport yo‘laklarining samarali ishlashiga jiddiy to‘sqinlik qilmoqda.   O‘zbekiston hozirda Transafg‘on (Kobul) koridorini ishga tushirishga tayyorgarlik ko‘rmoqda. Termez–Naybabad–Maydanshahr–Logar–Xarlachi yo‘nalishi bo‘ylab barpo etiladigan ushbu yo‘lak Yevropa, Xitoy va Janubiy Osiyoni bog‘lovchi transport ko‘prigi vazifasini bajaradi. Mazkur loyiha Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston yuqori tog‘li temir yo‘li hamda Shimoliy koridor bilan uyg‘unlashtiriladi. Bu esa Markaziy Osiyo davlatlarining eksport va tranzit salohiyatini sezilarli kengaytirib, ularni uzoq kutilgan Hind okeani portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri temir yo‘l orqali chiqaradi.   Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, O‘zbekiston va Qozog‘iston yiliga qo‘shimcha 20 million tonnagacha, Qirg‘iziston va Tojikiston esa 5 million tonnagacha tranzit oqimini jalb qilishi mumkin. Shu istiqbolni inobatga olib, O‘zbekiston SHHT hamkorlarini yagona transport makonini yaratishga chaqirmoqda va mazkur konsepsiyani ishlab chiqishni boshladi. Uning amalga oshirilishi ehtimol SHHT mamlakatlari temir yo‘l makonlarini integratsiyalash Kengashi zimmasiga yuklanadi. Mazkur kengashni tashkil etish taklifi o‘tgan yili ilgari surilgan bo‘lib, uning shtab-kvartirasi Toshkentda joylashishi nazarda tutilgan.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Yaponiya tashqi ishlar vaziri Takesi Ivayaning Markaziy Osiyo davlatlariga tashrifi Tokioning ichki siyosiy va iqtisodiy kun tartibi bilan chambarchas bog‘liq edi. Tashrif “Markaziy beshlik + Yaponiya” sammitiga tayyorgarlik bosqichi sifatida baholandi va Yaponiyaning mintaqa bilan o‘zaro hamkorligiga yangi mazmun kiritishi ko‘zlangan edi.   Xitoy, Rossiya, Turkiya va Yevropa Ittifoqi tomonidan kuchayib borayotgan raqobat sharoitida Yaponiya iqtisodiy diplomatiya, texnologik hamkorlik va tarkibiy islohotlarni qo‘llab-quvvatlashga tayanib, Markaziy Osiyoning muhim hamkori bo‘lib qolishga tayyorligini ta’kidlamoqda. 2022-yildan beri Yaponiya strategiyasining markaziy elementiga aylangan iqtisodiy xavfsizlik siyosati asosiy omil vazifasini bajarmoqda. Iqtisodiy xavfsizlikni rag‘batlantirish to‘g‘risidagi qonun Tokioni muhim minerallarning ishonchli manbalarini faolroq izlashga undaydi, bu esa Yaponiya uchun O‘zbekiston bilan hamkorlikning ahamiyatini belgilaydi. Tokio strategik xomashyo turlariga – birinchi navbatda, akkumulyatorlar va qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish uchun metallarga uzoq muddatli kirishni ta’minlashga intilmoqda.   Yaponiya diplomatiyasi hozirda “yo‘qotilgan imkoniyatlarni tiklashga” urinish bilan tavsiflanadi, bu ichki beqarorlik va bosh vazirning obro‘si pasayishi fonida mamlakat siyosiy rahbariyatining zaifligini ko‘rsatib turibdi. Mutaxassislarning fikricha, sanoat, energetika va logistika sohalaridagi kelishuvlar, shuningdek, tashqi ishlar vazirlari o‘rtasida Strategik muloqot formatining yo‘lga qo‘yilgani tashrifning muhim natijalari bo‘ldi.   Yaponiya Tashqi ishlar vazirligi o‘z rasmiy bayonotlarida O‘zbekiston barqaror iqtisodiy o‘sishni namoyish etayotganini, Yaponiya bilan ikki tomonlama munosabatlar, ayniqsa, O‘zbekiston rahbarining 2019-yil dekabr oyida Yaponiyaga tashrifi natijasida sezilarli darajada mustahkamlanganini ta’kidlamoqda.   Strategik muloqotning yangi formatining ishga tushirilishi o‘zaro hamkorlikning institutsional va bashorat qilinadigan sur’atini belgilaydi, bu esa Yaponiyaning Markaziy Osiyo bilan munosabatlari barqarorligini oshiradi, muvofiqlashtirish mexanizmini shakllantiradi, jumladan, bo‘lajak “Markaziy beshlik + Yaponiya” sammiti kun tartibini tayyorlashni qamrab oladi.   Erishilgan kelishuvlar tufayli O‘zbekistonning rivojlanishga ko‘maklashish va ilg‘or texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari kengaymoqda. Surxondaryo viloyatidagi loyiha Orolbo‘yi, Farg‘ona va Qashqadaryoda kengaytirish mumkin bo‘lgan “inson xavfsizligi + yashil o‘sish” modelini yaratmoqda.   Bundan tashqari, ta’lim va gumanitar hamkorlikni rivojlantirish salohiyati ham jadal sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. Xususan, stipendiya dasturlari, yapon tilini o‘rganish va akademik almashinuvlar O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalari uchun ikki tomonlama diplom dasturlarini kengaytirish va mutaxassislar tayyorlashda yangi imkoniyatlar ochmoqda. Toshkentda birinchi yapon universitetining tashkil etilishi uzoq muddatli hamkorlik va qo‘shma tashabbuslar uchun kadrlar tayyorlashga asos bo‘ladi.   Tashrif natijalaridan maksimal darajada foydalanish uchun amaliy qadamlar bir nechta yo‘nalishlarni qamrab oladi. “Markaziy 5+Yaponiya” sammitida Yaponiya bilan “yashil transport yo‘laklari”, energetika, “aqlli shaharlar”, IT-mutaxassislar va muhandislar uchun viza dasturlari, shuningdek, muhim minerallar bo‘yicha forum tashkil etish kabi sohalarda hamkorlikni chuqurlashtirish bo‘yicha yangi tashabbuslarni ilgari surish maqsadga muvofiq bo‘lardi.   Shunday qilib, Takesi Ivayaning tashrifi Yaponiyaning Markaziy Osiyoga qiziqishi ortib borayotganini tasdiqladi va O‘zbekistonning ta’minot zanjirlari, barqaror rivojlanish va gumanitar tashabbuslardagi strategik rolini ta’kidladi. Muloqotni institutsionallashtirish, pilot loyihalarni jadallashtirish va Toshkent shahrida birinchi yapon universitetini tashkil etish Yaponiyaning diplomatik faoliyati natijalaridan to‘liq foydalanish imkonini beradi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.