Muallif: Shoxro‘zbek Gulmetov   Eron-Isroil qarama-qarshiligi mintaqaviy doiradan chiqib, xalqaro hamjamiyatning e’tiborini tortgan murakkab geosiyosiy muammoga aylangan. So‘nggi voqealar fonida yirik xalqaro o‘yinchilar faol munosabat bildirib, ushbu qarama-qarshilikdagi o‘z manfaat va pozitsiyalarini ochiq ifoda etmoqda. Hindiston, an’anaviy tarzda Eron Islom Respublikasi bilan uzoq yillik strategik sheriklikda bo‘lgan hamda mintaqaviy siyosatida eron omilining ahamiyatini ko‘p bor ta’kidlab kelgan davlat sifatida, muvozanatli va ehtiyotkorona pozitsiyani egalladi. SHHTning qator a’zo davlatlaridan farqli o‘laroq, Nyu-Dehli Isroil harakatlarini bevosita qoralamadi, balki vaziyatning keskinlashuviga barham berishga chaqirib, amalda neytral pozitsiyani egalladi, biroq bu bilan birga Tel-Avivga diplomatik darajada ehtiyotkor yaqinlashuv elementlarini ham namoyon etdi.   Siyosiy yaqinlik va strategik uyg‘unlik Hindistonning Isroil harakatlarini qoralashdan tiyilish sabablarini tushunish uchun, Hindiston-Isroil munosabatlarining, ayniqsa siyosiy va strategik o‘lchamdagi xususiyatlariga e’tibor qaratish zarur. Nyu-Dehlining SHHT a’zolari tomonidan bildirilgan umumiy pozitsiyaga qo‘shilmasligi Hindiston tashqi siyosatining pragmatik yo‘nalishini aks ettiradi. Mojaroda ishtirok etayotgan ikkala tomon ham muhim hamkorlar bo‘lgan holatlarda davlatlar ko‘pincha o‘z milliy manfaatlari va uzoq muddatli strategik hisob-kitoblarga asoslanib, neytral yo‘nalishni tanlaydi.   Hindistonning Isroil bilan hamkorligi bir necha yillardan beri rivojlanib kelmoqda va u mudofaa, texnologiyalar hamda razvedka kabi yo‘nalishlarni qamrab oladi. 2023-yil oktabr oyida HAMAS tomonidan Isroil hududiga amalga oshirilgan hujumdan so‘ng Hindiston Tel-Aviv bilan birdamlik ifoda etdi. Bunga javoban, Hindiston tomonidan Pokiston hududida o‘tkazilgan “Sindhur” operatsiyasi vaqtida Isroil Nyu-Dehliga diplomatik ko‘mak ko‘rsatdi. Mazkur harakat esa tinch aholi orasida talafotlar bo‘yicha xabarlar sababli xalqaro hamjamiyatda xavotir uyg‘otdi.   2025-yil aprel oyida Isroil prezidenti Gersog Hindistonning yangi elchisi bilan uchrashuvda, ayniqsa geostrategik hamkorlik doirasida ikki tomonlama aloqalarni chuqurlashtirish muhimligini ta’kidladi, shuningdek, Isroilda Hindistonga nisbatan ijobiy munosabat shakllanganini qayd etdi. 2025-yil 13-iyun kuni ertalab BMT Bosh Assambleyasi G‘azoda o‘t ochishni to‘xtatishga chaqiruvchi rezolyutsiyani qabul qildi. Hindiston esa, Isroilning an’anaviy ittifoqchilari – Fransiya, Buyuk Britaniya va Germaniya – bu hujjatni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, ovoz berishda betaraf qoldi.   Bunday harakatlar Hindistonning muhim hamkorlar, xususan Isroil bilan muvozanatni saqlashga bo‘lgan intilishini ko‘rsatadi. Biroq insonparvarlik rezolyutsiyasi bo‘yicha betaraflik, Hindiston va Isroilning musulmon dunyosidagi qator jarayonlarga nisbatan yondashuvlari o‘xshash ekanligini hisobga olgan holda, ushbu mojarodagi insoniy jihatlarga yetarli sezgirlik yo‘qligi sifatida talqin qilinishi mumkin.   Nyu-Dehlining iqtisodiy ustuvorliklari Hindiston-Isroil munosabatlari faqat siyosiy anglashuvga emas, balki tobora kengayib borayotgan iqtisodiy sheriklikka ham tayanadi. Nyu-Dehli bu yo‘nalishni Eron bilan amalga oshirilayotgan loyihalar, xususan Chabahar porti va “Shimol-Janub” koridori bilan solishtirganda ancha istiqbolli deb hisoblaydi. 2025-yil fevral oyida o‘tkazilgan Hindiston-Isroil biznes forumi 100 dan ortiq yetakchi kompaniyani birlashtirdi. Isroil iqtisodiyot vaziri forum davomida Hindiston va AQSh bilan hamkorlikni mustahkamlash geosiyosiy ahamiyatga ega ekanini ta’kidladi.   2024-yilda Hindiston va Eron o‘rtasidagi savdo hajmi 4,13 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi, Isroil bilan esa bu ko‘rsatkich 6,53 mlrd dollarga yetdi. Hindiston savdo va sanoat vaziri Piyush Goyal ikki tomonlama savdo hajmini o‘n baravarga oshirish zarurligini bildirdi, bu esa Isroil bilan iqtisodiy muloqot ustuvor yo‘nalish ekanini yana bir bor tasdiqladi.   Bundan tashqari, I2U2 (Hindiston, Isroil, AQSh, BAA) va IMEC (India-Middle East-Europe Corridor) kabi ko‘p tomonlama tashabbuslar ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy yaqinlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynamoqda. I2U2 oziq-ovqat xavfsizligi, yashil energiya va xususiy sektorni qamrab oladi, 2030-yilgacha Hindistonda 500 GW toza energiya quvvatiga erishish hamda 2 mlrd dollarlik agrosanoat investitsiyalari rejalashtirilgan.   AQSh tomonidan qo‘llab-quvvatlangan IMEC esa Hindistonga Yaqin Sharq va Yevropa bozorlariga barqaror va samarali kirishni ta’minlaydi. Sanksiyalar fonida bu yo‘nalish Eron bilan “Shimol-Janub” koridoriga nisbatan ishonchliroq va qulayroq muqobil sifatida qaralmoqda. Shu bilan birga, AQSh uchun IMEC – bu Xitoyning “Bir makon – bir yo‘l” tashabbusiga javob va Hindiston bilan strategik yaqinlikni mustahkamlash vositasidir.   Harbiy-texnik hamkorlik Isroil Pokiston bilan keskinlik ortgan paytlarda Hindiston uchun ishonchli strategik hamkor bo‘lib xizmat qilgan. “Sindhur” operatsiyasi davomida Isroil Hindistonga zamonaviy havo mudofaa tizimlari (Barak 8) va HAROP turidagi “kamikadze” dronlarini yetkazib berdi. Ular dushmanning muhim strategik obyektlariga aniq zarbalar berishda samarali qo‘llanildi.   Bu dronlarning muvaffaqiyatli qo‘llanishi Ozarbayjon tomonidan Qorabog‘ mojarosida ham namoyon bo‘lgan. Hindiston-Isroil harbiy-texnik hamkorligi qurol yetkazib berish bilan cheklanmaydi: u qo‘shma mashg‘ulotlar, kiberxavfsizlik, zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqish va harbiy kadrlar tayyorlashni ham o‘z ichiga oladi. Bunday kompleks hamkorlik nafaqat operativ muvofiqlikni, balki strategik barqarorlikni ham mustahkamlaydi.   Raqamli diplomatiya doirasida qo‘llab-quvvatlash Isroil Hindistonga nafaqat harbiy, balki raqamli maydonda ham faol ko‘mak bermoqda. Raqamli diplomatiya umumiy chegarasi bo‘lmagan ikki davlat o‘rtasida aloqalarni mustahkamlovchi muhim vositaga aylandi. Davlat organlari va fuqarolik jamiyatlari o‘rtasida onlayn platformalarda yuqori darajadagi o‘zaro anglashuv mavjud. Madaniy, ta’limiy va ilmiy yo‘nalishlardagi qo‘shma tashabbuslar ikki xalq o‘rtasida ijobiy imidj va o‘zaro ishonchni kuchaytirmoqda.   Xulosa Hindiston-Isroil munosabatlari Nyu-Dehlining tashqi siyosatidagi pragmatik va moslashuvchan yondashuvini aks ettiradi. Eron-Isroil mojarosi fonida kuchayib borayotgan geosiyosiy tanglik sharoitida Hindiston bir tomonlama bayonotlardan tiyilib, barcha muhim tashqi siyosiy o‘yinchilar bilan ishchan aloqalarni saqlashga harakat qilmoqda.   Isroil bilan texnologiyalar, xavfsizlik va savdo sohasidagi hamkorlik Hindiston tashqi siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda, biroq yagona ustuvorlik emas. Nyu-Dehli o‘z manevr imkoniyatlarini saqlab qoladi va mintaqadagi kuchlar muvozanatining o‘zgarishi yoki milliy manfaatlar asosida hamkorlikni qayta ko‘rib chiqishga tayyor. Bunday yondashuv Hindistonga diplomatik moslashuvchanlikni saqlash va tashqi siyosatda qat’iy majburiyatlardan qochishga imkon beradi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Markaziy Osiyoda suv resurslari masalasi tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bir qator mutaxassislar, ayniqsa ijtimoiy tarmoqlarda, 2050-yilga kelib mintaqada chuchuk suv tanqisligi keskin tus olishi mumkinligi haqida tashvishli bashoratlar qilmoqda. Bunday baholashlar iqlim o‘zgarishi, aholi sonining o‘sishi, shuningdek, suv iste’moli tarkibida qishloq xo‘jaligi sektorining ustunligi bilan asoslanmoqda.   Ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyoda foydalaniladigan suvning 90 foizdan ortig‘i qishloq xo‘jaligi ehtiyojlariga sarflanadi. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 92 foiz atrofida bo‘lib, suv resurslarining katta qismi sholi va paxta sug‘orishga ketadi. Taqqoslash uchun: rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligiga mavjud suvning 30-40 foizi to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, mintaqada maishiy va ichimlik suvi ta’minoti 8 foizdan kamni tashkil etadi. Bu aholi uchun suv tanqisligi jiddiy muammo emasligini anglatadi - asosiy vazifa qishloq xo‘jaligida suvdan foydalanishni optimallashtirishdir.   O‘zbekistonda ushbu nomutanosiblikni bartaraf etish choralari ko‘rilmoqda. Suv xavflarining ko‘lamini anglagan holda, mamlakat so‘nggi yillarda suv siyosati sohasida keng qamrovli islohotlarni amalga oshirishga kirishdi. Ustuvor yo‘nalishlar qatoriga sug‘orish infratuzilmasini modernizatsiya qilish, suv tejaydigan texnologiyalarni joriy etish, tomchilatib va yomg‘irlatib sug‘orish usullarini kengaytirish, shuningdek, suvdan foydalanishni hisobga olish jarayonlarini raqamlashtirish kiradi. Davlat gidrotexnik inshootlarga sarmoya kiritmoqda va suv resurslarini boshqarish modellarini takomillashtirmoqda, ayniqsa transchegaraviy daryolar havzalarida xalqaro hamkorlikka alohida e’tibor qaratmoqda.   Qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya qilish va kam suv talab qiladigan ekinlarga o‘tish asosiy yo‘nalishlardan biriga aylanmoqda. Shu nuqtai nazardan, 2025-yilda eng ko‘p suv talab qiladigan ekinlardan biri bo‘lgan sholi yetishtirishga yondashuvlarni qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risida qabul qilingan qaror muhim qadam bo‘ldi. Muqobil variant sifatida fermerlarga iqlim o‘zgarishlariga chidamliroq va intensiv sug‘orishga kamroq bog‘liq bo‘lgan ekinlarga o‘tish taklif etilmoqda.   Shu bilan bir vaqtda, sholichilikda resurs tejaydigan texnologiyalarni joriy etish, ekstremal harorat va qurg‘oqchilikka moslashgan yangi navlardan foydalanish boshlanadi. 2026 yildan boshlab tomchilatib sug‘orish usulida sholi yetishtirish bo‘yicha tajriba loyihasi kengaytiriladi. Hozirgi vaqtda sholi asosan suvga bostirilgan maydonlarda yetishtiriladi. Muhimi, bu jarayonga xalqaro ekspertlar, jumladan KOPIA (Janubiy Koreya) markazi mutaxassislari faol jalb etiladi.   Shunday qilib, O‘zbekiston suvni boshqarish masalalariga strategik yondashuvni va suv tanqisligi kuchayib borayotgan sharoitda amaliy harakatlarga tayyorligini namoyish etmoqda. Suvdan oqilona foydalanish va agrar siyosatni qayta ko‘rib chiqishga qaratilgan oldini olish chora-tadbirlari majmuasi mintaqaning boshqa mamlakatlari uchun namuna bo‘lib xizmat qilishi va Markaziy Osiyoda barqaror suv xavfsizligini shakllantirishga hissa qo‘shishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Mirjalol Murtozayev   2025-yil 3-iyul kuni Ozarboyjonning Xonkandi shahrida bo‘lib o‘tgan Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti sammiti doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Afg‘oniston muvaqqat hukumati bosh vazirining iqtisodiy masalalar bo‘yicha o‘rinbosari vazifasini bajaruvchi Mulla Abdul G‘ani Barodar bilan O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasida ilk bor Oliy darajadagi uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Ushbu sammit doirasida bo‘lib o‘tgan uchrashuv O‘zbek diplomatiyasi afg‘on yonalishida yanda faollashganidan dalolat bermoqda. Umuman oladigan bo‘lsak 2021-yildan buyon o‘zbek diplomatiyasi Afg‘on yo‘nalishida faollashib kelayotgan edi, endi yangi sahifa ochildi ya’ni yuqori darajadagi rahbariyat uchrashuvlari tashkil etildi. Bu O‘zbekiston Afg‘onistonga befarq emasligi, balki borgan sari o‘zini diplomatiyasini rivojlantirib va faollashtirib yuborayotganligidan dalolat bermoqda.   Bundan kelib chiqadiki O‘zbekiston Afg‘oniston bilan faqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqatda emas balki xalqaro formatlarda ham diplomatiyasini qo‘llashni boshladi. Kelgusida ham O‘zbekiston bu kabi formatlarda faollik ko‘rsatishi mumkin. Xususan, SHHT ning navbatdagi 31-avgust va 1-sentabrlarda Xitoyda bo‘ladigan sammitida ham Afg‘oniston ishtirokini kutish mumkin. Anchadan buyon O‘zbek tomoni tashkilot doirasida “SHHT-Afg‘oniston” muloqot guruhining faoliyatini qayta tiklash haqidagi taklifi bilan chiqayotgan edi. Binobarin, bunda ham rivojlanishlar kutilishi mumkin. Shuningdek, O‘zbekiston Turkiy Davlatlar sammiti doirasida yoki boshqa tashkilotlar doirasida ham Afg’onistonni jarayonlarga qo‘shishi imkoniyati paydo bo‘lmoqda. O‘zbekiston Afg‘oniston masalasida xalqaro o‘zaro kelishilgan va har tomonlama siyosiy balansga asoslangan yondashuvni olg‘a surmoqda. Bu a’loqalarni yangi bosqichga ko‘targan holda, o‘zbek diplomatiyasini ham boshqa darajaga olib chiqmoqda. Ya’ni Afg‘onistonga yondashuv shu zayilda davom etishligi oydinlashmoqda va uni xalqaro ham jamiyat bilan a’loqalarini rivojlantirishiga yordam bermoqda.   Afg‘onistonni xalqaro hamjamiyatga birdan kirib ketishi mushkul. O‘zbekiston bu borada ishlarni qadam va qadam amalga oshishiga o‘zini hissasini qo’shayapti. Ya’ni shu darajadagi oliy uchrashuvlar boshqa davlatlarga ham o‘rnak bo’lishi, Afg‘onistonga e’tibor ko‘payishiga va o‘z o‘rnida afg‘on xalqini o   ‘ylagan holda gumanitar yordamlarni oshishiga ham xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, bu borada O‘zbekiston tomoni “BMT doirasida Afg‘onistondagi real holatni yetkazish” tashabbusini ilgari surishini bildirdi.   Uchrashuv mobaynida davlatlar o‘rtasida bir necha sohalarga e’tibor qaratildi:   Birinchidan, transport a’loqlarini rivojlantirish sohasida Transafg‘on temir yo‘li loyihasi yanabir bor ta’kidlanib, bu loyihani jadallashtirish va amaliy jihatdan harakatlarni oshirish kerakligi aytib o‘tildi. Koridor O‘zbekistonni Afg‘oniston orqali Pokistonning Peshovar va undan Hind okeani portlariga bog‘lashi, transport xarajatlarini sezilarli kamaytirishi va yuk yetkazish vaqtini qisqartirishi ushbu loyihaning asosiy ustunliklaridir. Shuningdek, Termiz xalqaro savdo markazini rivojlantirish kabi qator aniq tashabbuslar ham muhokama qilinib, bu orqali afg‘on tovarlari, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini Markaziy Osiyo va Rossiyaga eksport qilishda O‘zbekistonning tranzit imkoniyatlaridan foydalanishi mumkin.   Ikkinchidan, O‘zbekiston tomoni bir qator sohalarga sarmoya kiritish mumkin. Bunda Balx-Hirot-Qandahor temir yo‘li, sement va to‘qimachilik ishlab chiqarish, elektron boshqaruv tizimlari, tuz konlarini qayta ishlash, neftni qayta ishlash zavodlari asosiy sohlar ekanligi bayon etilib, bu holat Afg‘onistondagi iqtisodiy faoliyatning faollashuviga xizmat qilishi bilan birga, O‘zbekistonni asosiy investor davlatlardan biriga aylantirishi mumkin.   Uchinchidan, Mulla Barodar O‘zbekiston bilan Afg‘oniston ikki tomonlama savdo aylanmasi 1 milliard dollardan oshganini ta’kidladi va uni 2 milliard dollargacha oshirish istagini bildirdi. Bu prognoz haqiqatga yaqin, chunki 2024-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 1,13 milliard dollardan oshdi (2023-yilga nisbatan 30,7 foizga ko‘p), shundan 1,09 milliard dollari O‘zbekiston tovarlari va xizmatlari eksportiga to‘g‘ri keladi. 2025-yilning yanvar-may oylarida savdo hajmi 622 mln dollargacha o‘sdi, bu o‘tgan yilning besh oylik ko‘rsatkichidan 62,8 foizga ko‘pdir. Shu o‘rinda, Kobul va Mozori Sharifda O‘zbekiston savdo uylarining ochilishi va 2025-yil iyun oyida imzolangan Imtiyozli savdo to‘g‘risidagi bitim savdo diplomatiyasining aniq ko‘rinishini asoslantirmoqda.   To‘rtinchidan, mazkur muloqot yakunida har uch oyda bir marta yig‘ilib, erishilgan kelishuvlar ijrosini muvofiqlashtirib boradigan qo‘shma ishchi guruh tuzishga kelishib olindi. Bu yangilik ikki tomonlama hamkorlikka strategik tizimlilik va institutsional izchillik bag‘ishlashi aniq.   Xulosa qilib shuni aytish mumkunki, O‘zbekiston va Afg’oniston o‘rtasida boshlangan ilk oliy darajadagi uchrashuv keying qadamlarni shakillantirishda Afg’onistonni bosqichma-bosqich mintaqaviy hamkorlikka jalb etish, uni savdo-tranzit yo‘laklari va sarmoya oqimlariga ulash orqali ichki barqarorlikka yetaklashi mumkin. Shu ma’noda, Toshkentning bu yo‘nalishda olib borayotgan tashqi siyosati ijobiy natijalarga yo‘naltirilgan pragmatik diplomatiya namunasi bo‘lib xizmat qilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Sanjarbek Tilavoldiyev   Joriy yilning 30-iyun va 1-iyul sanalarida Qatar poytaxti Doha shahrida BMT boshchiligida afg‘on masalasida navbatdagi uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Shuni aytish joizki, Tolibon hukumati Doha formatidagi uchrashuvlarda ikkinchi bor rasman ishtirok etmoqda. Bu shuni anglatadiki, Tolibon hukumati o‘zining diplomatik imkoniyatlarini kengaytirmoqda va xalqaro maydonda o‘zining manfaatlarini himoya qilishga intilmoqda. Bundan avval, agar ular bu kabi uchrashuvlarda tanqidga uchrashdan qo‘rqgan bo‘lsa, endi ular tanqidni ijobiy qabul qilib, unga yechim izlashga va xalqaro maydonda unga javob izlashga harakat qilmoqda.   Ushbu Doha formatidagi uchrashuvlarning asosiy e’tibori Afg‘onistonda narkotik moddalarning, xususan afyunni yetishtirish masalasiga qaratildi. Afyun yetishtirish Afg‘onistonda uzoq yillardan beri asosiy daromad manbayi bo‘lib kelgan, ammo Tolibon hukumati hokimiyatga kelganidan so‘ng bu ko‘rsatkich keskin pasaya boshladi. Statistikalarga ko‘ra, Tolibon hokimiyatga kelganidan keyin afyun yetishtiriladigan ekin maydonlari 2024-yilga kelib 232 000 gektardan 7 382 gektarga qisqartirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlarni yanada kamaytirish uchun hukumat, kerak bo‘lsa, kuchdan ham foydalanmoqda. Xususan, 2025-yilga kelib ham Badaxshonda Tolibon va aholi vakillari o‘rtasida bir qancha to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tgan. Bu esa shuni anglatadiki, Tolibon hukumati xalqaro maydonda o‘zini afyun yetishtiruvchi davlat sifatida ko‘rsatmoqchi emas, chunki bu uning xalqaro tan olinishi hamda Afg‘onistonga bo‘lgan gumanitar yordam va investitsiyalar kiritilishiga to‘sqinlik qilmoqda. Ular shu sababli bunga qarshi kurashib, o‘zini xalqaro maydonda ochiq davlat sifatida ko‘rsatmoqchi va konstruktiv dialogga tayyorligini namoyon etmoqda.   Shuningdek, BMT boshchiligida o‘tgan jarayonlarda Amerika Qo‘shma Shtatlari tomonidan Tolibonga nisbatan sukut saqlanmoqda va ayrim jihatlarda G‘arb tomonidan Tolibonga nisbatan tanqidlar bo‘lmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, Tolibon hukumatini ko‘proq Sharq mamlakatlari bilan yaqinlashishga undamoqda. Xususan, 2025-yil 30-iyun kuni Doha uchrashuvlaridan tashqari, Tolibon hukumati Pokiston, Xitoy va Rossiya bilan uchrashuvlarda qatnashdi va mintaqa siyosatiga bog‘liq muhim masalalar muhokama etildi. Bu kabi xatti-harakatlar esa Tolibon hukumatining diplomatik salohiyatini kuchaytirmoqda. Xususan, 2025-yil 3-iyulda Doha uchrashuvlaridan keyin Rossiya tomonidan Tolibon hukumati ilk bor tan olindi. Bu esa, o‘z navbatida, Afg‘onistonni ko‘proq Sharq davlatlariga yo‘naltirishda davom ettirishi mumkin, agar G‘arb uni inkor etishda davom etsa.   Umuman olganda, Tolibon hukumati ushbu uchrashuvlarda xalqaro maydonda o‘z nufuzini oshirishda ishtirok etdi. Ya’ni, ular bu ishtiroklari orqali narkotik savdosi ramzi bo‘lgan davlat sifatida emas, balki har qanday diplomatik muloqotga tayyor davlat sifatida namoyon bo‘lishga harakat qilishdi. Bu esa, o‘z navbatida, yaqin kelajakda Tolibon hukumatining yanada ko‘proq davlatlar tomonidan e’tirof etilish jarayonini tezlashtirishi va uning mintaqa siyosatidagi o‘rnini yanada oshirishga xizmat qilishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Fayoziddin Baxriddinov   Toshkentning urushdan jabr ko‘rgan va hozirda Tolibon tomonidan boshqarilayotgan, xalqaro hamjamiyatning katta qismi tomonidan hanuz tan olinmagan Afg‘oniston bilan munosabatlarida tobora pragmatik yondashuv namoyon bo‘layotgani ravshanlashmoqda. Bu pragmatizm, ayniqsa, chegara hududlardagi iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning jadallashuvida yaqqol namoyon bo‘lmoqda. O‘zbekiston Afg‘onistonni nafaqat mintaqaviy xavfsizlikda muhim o‘rin tutuvchi davlat sifatida, balki kelajakda Janubiy Osiyoga chiqish imkonini beruvchi strategik “tranzit yo‘lagi” sifatida ham ko‘rmoqda. Bundan tashqari, Afg‘oniston O‘zbekiston mahsulotlari uchun ham potentsial bozor vazifasini o’tashi mumkin. Shu sababli, Toshkent Afg‘onistondagi davom etayotgan murakkabliklarga qaramay, iqtisodiy manfaatlarni ustuvor yo‘nalish sifatida ilgari surishga harakat qilmoqda.   “Afg‘oniston Markaziy Osiyoning ajralmas qismidir” degan yondashuvni ochiqchasiga qo‘llab-quvvatlagan O‘zbekiston transchegaraviy suv resurslari, terrorizmga qarshi kurash, transport aloqadorligi va savdo integratsiyasi kabi sohalarda keng hamkorlik orqali sezilarli foyda olishni maqsad qilgan. Bundan tashqari, 2024-yil 1-aprel kungi intervyusida Prezident Shavkat Mirziyoyev Afg‘onistonni barqarorlashtirish Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi uchun umumiy manfaat ekanini alohida ta’kidladi. Tolibon hukumati bu fikrni ijobiy qabul qilib, O‘zbekiston bilan “samimiy qo‘shnichilik va o‘zaro manfaat” tamoyiliga asoslangan siyosat yuritishga tayyorligini bildirgan edi - bu esa joriy diplomatik sur’atning yorqin ifodasidir.   Shu bois, Toshkentning pragmatik pozitsiyasi, agar mafkuraviy yondashuvlar vaqtincha chetga surib turilsa, Tolibon boshqaruvidagi Afg‘oniston bilan keng iqtisodiy hamkorlik ikki qo‘shni davlat o‘rtasida chuqur integratsiyaga olib kelishi mumkin degan g‘oyaga asoslanadi. Bu maqsad sari tashlangan amaliy qadamlardan biri 2022-yilda Surxondaryoda Termez Xalqaro Savdo Markazining ochilishi bo‘ldi. Mazkur markaz ikki davlat o‘rtasidagi yuk tashish hajmini sezilarli darajada oshirdi. Shuni ta’kidlash joizki, 2024-yilda O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi umumiy savdo hajmi 1,1 milliard AQSh dollariga yetdi, shundan 1 milliard dollardan ortig‘ini O‘zbekistonning Afg‘onistonga eksport qilgan mahsulotlari tashkil etdi. Mart oyida esa tomonlar ushbu savdo hajmini 3 milliard AQSh dollariga yetkazishga kelishib oldilar - bu esa ikki tomonlama savdoning asosiy qismini O‘zbekiston eksporti tashkil etayotganini ko‘rsatadi.   Biroq, 2025-yil iyun oyida mahalliy ommaviy axborot vositalari va boshqa manbalarda tarqalgan xabarlarga ko‘ra, Tolibonning “axloq politsiyasi” deb ataluvchi tuzilmasi Termez Erkin Iqtisodiy Hududida 40 yoshgacha bo‘lgan afg‘on ayollarining ishlashini taqiqladi. Bu taqiq, ayniqsa erkaksiz (“mahramsiz”) ishlayotgan ayollarga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lib, aniq huquqiy asosga ega emasligi aytilmoqda. Buning natijasida, agar nafaqat ayol tadbirkorlar, balki ayol xaridorlar ham bu hududda kamayib boradigan bo‘lsa, hudud ichidagi xarid qobiliyati jiddiy pasayishi mumkin. Albatta, bu kabi chora-tadbirlar ikki tomonlama savdo munosabatlari va Toshkentning iqtisodiy hamkorlik orqali mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash strategiyasiga jiddiy xavf tug‘diradi.   O‘zbekistonning Afg‘onistonga nisbatan pragmatik yondashuvi iqtisodiy manfaatlar va mintaqaviy tranzit markazi sifatida o‘z mavqeini kuchaytirish istagiga asoslangan bo‘lsa-da, bu yondashuvni davom ettirish, asosan, Tolibon mafkuraviy qarashlarining kelgusida qanday yo‘nalishda rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Agar mafkura mamlakatda tobora ustun mavqega ega bo‘lib boraversa, bu nafaqat O‘zbekiston - Afg‘oniston aloqalarini susaytiradi, balki Toshkent hozirda ilgari surayotgan keng mintaqaviy integratsiya tashabbuslariga ham putur yetkazishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekistonning jahon siyosatidagi bugungi holati ko‘pincha “postsovet” deb ta’riflanadi. Toshkent xiyobonlarida sayr qilganda, metro bekatlari va binolar me’morchiligi kuzatilganda bu tamg‘a o‘rinli tuyuladi. Bundan tashqari, yumshoq kuch sohasida ruslar O‘zbekistonda, ayniqsa rus tili qo‘llanilishi va rus musiqasi ommaviyligi bo‘yicha mustahkam meros qoldirgan. Biroq, postsotsialistik deb ataladigan boshqa mamlakatlarda, xususan, Rossiya hamda Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarida SSSR parchalanganidan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish, ayniqsa dastlabki o‘n yillikda tez va tartibsiz kechgan. Bu esa iqtisodiy xususiylashtirishni yaqindagina boshlagan O‘zbekiston bilan keskin farq qiladi. O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov 2016-yilda vafot etgach, uning vorisi Shavkat Mirziyoyev tezda mamlakat iqtisodiy tuzilmasini o‘zgartirishga kirishdi. Hatto aytish mumkinki, ta’lim kabi ba’zi sohalarda O‘zbekistonning so‘nggi siyosiy maqsadlari Vengriya yoki Rossiya singari Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi o‘zgarishlardan ko‘ra Sharqiy Osiyo davlatlari, xususan, Koreya va Singapurdagi o‘zgarishlarga yaqinroq.   Vengriya hech qachon Sovet Ittifoqi tarkibiga kirmagan bo‘lsa-da, u 1990-yillarda Sharqiy blok parchalanishidan keyin tez iqtisodiy o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. Hozirda Vengriya Turkiy davlatlar tashkilotida rasmiy kuzatuvchi davlat hisoblanadi va ko‘plab turkiy davlatlar bilan do‘stona diplomatik aloqalarni olib boradi. Bu esa uni O‘zbekistonning postsotsialistik mamlakat sifatidagi hozirgi yo‘nalishi bilan taqqoslash uchun mos namuna qiladi. Zamonaviy o‘xshashliklar mavjud bo‘lsa-da, ikki davlatning rivojlanish yo‘nalishlari farqlanadi. 1990-yillarda Sharqiy Yevropaning aksariyat davlatlari, jumladan Rossiya kabi Vengriya ham tez xususiylashtirilgan va siyosiy beqarorlashgan, keyinchalik esa Bosh vazir Viktor Orban boshchiligida qayta birlashgan. O‘zbekiston esa o‘nlab yillar davomida markazlashgan boshqaruvni boshdan kechirib, endilikda yanada barqaror va bosqichma-bosqich xususiylashtirishni boshlamoqda.   Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban prezident Shavkat Mirziyoyevni Budapeshtda kutib olmoqda, 2025-yil 20-may (Vengriya hukumati surati)   Vengriya ham, O‘zbekiston ham vatanparvarlikka katta e’tibor qaratmoqda. Buni ikkala davlatda ham ruslashtirish va assimilyatsiyaga qarshi tabiiy postsovet instinkti sifatida ko‘rish mumkin. Ta’lim sohasiga kelsak, Vengriyaning diaspora uchun stipendiya dasturi yetakchi mahalliy oliy o‘quv yurtlarida diaspora talabalariga to‘liq stipendiyalar taqdim etadi. Bunda stipendiya oluvchilar stipendiya tugaganidan so‘ng 2 yil davomida venger tilini o‘rganishlari va o‘z mahalliy diasporasiga xizmat qiladigan loyihada ishtirok etishlari shart. Dasturning maqsadi vatanparvarlik ruhini tarbiyalash va Vengriyadan aqlli odamlarning chiqib ketishi oqibatlarini yumshatishdir. O‘zbekistonda 2018-yilda yangi prezident tomonidan tashkil etilgan "El-yurt umidi" dasturi xuddi shu muammoning teskari yechimini taklif qiladi. Xorijda ta’lim olishni qo‘llab-quvvatlash orqali u O‘zbekistonga chetdan bilim va tajribani jalb qiladi, bunda stipendiya oluvchilar dasturni tugatgach kamida 5 yil (magistrlar uchun 2 yil) O‘zbekistonda ishlashlari kerak. Vengriyadagi milliy stipendiya ham stipendiya bo‘yicha o‘qish muddatiga teng vaqt davomida Vengriyada ishlashni nazarda tutadi, ammo bu dastur faqat mahalliy universitetlarga tegishli. O‘zbekiston siyosatining o‘ziga xosligi shundaki, u talabalarni mamlakat ichida jipslashtirishga emas, chet elga yuborishga urg‘u beradi.   O‘zbekistonning istalgan shahridan o‘tib ketayotganda, ingliz tilini o‘rgatish, IELTS va SAT imtihonlariga tayyorlash bo‘yicha ixtisoslashgan xususiy o‘quv markazlarining ko‘pligini ko‘rmasdan iloji yo‘q. Bu sohalardagi maslahat xizmatlari o‘z biznesini boshlashni xohlayotgan yoshlarga g‘oyat foydali imkoniyatlar taqdim etmoqda. 2017-yilda xususiy ta’limning qonuniylashtirilishi, shuningdek, internet va ijtimoiy tarmoqlarning butun mamlakat bo‘ylab talabalarni muvaffaqiyat hikoyalari bilan tanishtirishdagi ta’siri tufayli O‘zbekistonda xorijiy ta’limga katta talab paydo bo‘ldi. "El-yurt umidi" kabi dasturlar va xususiy ta’limga beriladigan davlat subsidiyalari bu talabni qondirish uchun tabiiy ravishda o‘sib borayotgan taklifni qo‘llab-quvvatlamoqda. 2024-yilda hukumat yangi xususiy ta’lim muassasalarini qurish uchun olingan kreditlar bo‘yicha foizlarni to‘lash shaklida yordam ko‘rsatishini e’lon qildi. Ushbu qarorga ko‘ra, hukumat xususiy maktablarning yangi qurilgan binolari uchun kommunal xarajatlarning 50 foizini ham qoplab beradi. Ta’lim sohasidagi xususiylashtirishning bu omillari Sharqiy Yevropaning boshqa postsotsialistik mamlakatlari tajribasidan farq qiladi va hozirgi ijtimoiy tarmoqlar davriga xosdir. 30 yil oldin Vengriya iqtisodiy o‘tish davrini boshdan kechirayotganda, dunyo hozirgiday globallashmagan va o‘zaro bog‘lanmagan edi. Bundan tashqari, O‘zbekiston hali ham rivojlanishning dastlabki bosqichida bo‘lib, ko‘p oilalar uchun ta’lim ko‘pincha qashshoqlik va kam haq to‘lanadigan mehnatdan qutulishning yagona yo‘li hisoblanadi, bu esa talabni yanada kuchaytirmoqda.   Iqtisodiyotning deyarli barcha sohasida O‘zbekistondagi vaziyatga "postsovet" tamg‘asi juda mos keladi. Faqat paxtachilikka asoslangan tor doiradagi sovet iqtisodiyoti merosi, iqtisodiyotni norasmiylashtirish bilan kurash, mustaqillik va vatanparvarlikka urg‘u berish shular jumlasidandir. Biroq ta’limga xos jarayonlar keyinroq yuz bergan bo‘lib, Vengriya kabi Sharqiy blok mamlakatlari bilan o‘xshashliklar tobora kamayib bormoqda. Singapur yoki Koreya kabi Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan parallellari esa ko‘proq namoyon bo‘lmoqda. Singapur bir necha o‘n yillar ichida mustaqillik e’lon qilingan paytda savodsizlik darajasi yuqori bo‘lgan qashshoq mamlakatdan dunyoning eng rivojlangan iqtisodiyotlaridan biriga aylandi. Aniq geografik ustunlikdan tashqari, Singapurning kuchli ta’lim tizimi uning yuksalishida muhim rol o‘ynadi va uni bugungi kunda texnologiya va innovatsiyalar markaziga aylantirdi. Singapurning davlat ta’lim tizimi allaqachon juda qattiq intizomlidir. Edusave hisoblari raqobatni rag‘batlantirish maqsadida talabalarga xizmatlariga qarab stipendiyalar taqdim etadi. 1985-yilda, yaqinda O‘zbekistonda bo‘lgani kabi, Singapur qo‘shimcha o‘quv dasturlariga ega mustaqil maktablarni qonuniylashtirdi. O‘zbekistondagi kabi, bu qadam asosan AQSH va Buyuk Britaniyaning ta’lim dasturlaridan ilhomlangan edi.   Singapurning o‘sha paytdagi siyosatining maqsadi bugungi O‘zbekistondagi kabi ta’limda innovatsiyalarni rag‘batlantirish edi. O‘zbekistondagi davlat va xususiy o‘rta maktablar o‘rtasidagi farq hali ham sezilarli bo‘lsa-da, jamoatchilik fikri ijobiydir. Tengsizlikning ortib borishidan xavotirlanish o‘rniga, har ikki turdagi maktablarning o‘quvchilari va o‘qituvchilari inson kapitaliga bunday sarmoya kiritish uzoq muddatli istiqbolda faqat mamlakatda innovatsiyalarning rivojlanishiga olib kelishiga ishonishadi. O‘zbekistonda meritokratik raqobat 2019-yilda Prezident maktablari tizimining tashkil etilishi bilan ham kengaydi. Bu maktablar juda tanlov asosida faoliyat yuritadi: har bir maktab har yili minglab abituriyentlardan atigi 24 nafar o‘quvchini tanlab oladi. O‘zbekistonning har bir hududida faqat bitta prezident maktabi mavjud bo‘lib, o‘quvchilar davlat tomonidan to‘liq moliyalashtiriladigan va Kembrij dasturi bo‘yicha o‘qitishni nazarda tutadigan yuqori darajadagi ta’lim olish huquqi uchun raqobatlashmoqda.   Umuman olganda, O‘zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining ilg‘or va fundamental sohalarida, ayniqsa ta’lim sohasida, O‘zbekistonga nisbatan tez-tez qo‘llaniladigan "postsovet" atamasi, kontekstni tushunish uchun zarur bo‘lgan holatlardan tashqari, deyarli butunlay o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda. Siyosat sohasida postsotsialistik dinamika bilan boshqariladigan mamlakat sifatida ta’riflanadigan Orban Vengriyasi 1990-yillar boshida tezkor xususiylashtirish, bozorni erkinlashtirish va natijada demokratlashtirish jarayonini boshdan kechirdi. Buning natijasida, Vengriyaning asosan demokratik madaniyati tufayli, bosh vazir Orbanning mavqei keng ko‘lamli qayta konsolidatsiya va davlat hokimiyatini egallab olishiga qaramay, beqaror bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonning nisbatan asta-sekin va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan yo‘li ma’lum barqarorlikni ta’minlaydi, biroq siyosiy hayot iqtisodiy va ijtimoiy hayot sur’atida rivojlanishda davom etishi lozim. Siyosat va iqtisodiyot alohida sohalar emas va ular ta’lim sohasida bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Ta’lim O‘zbekistonga yangi g‘oyalarni olib keladi va O‘zbekiston hukumati uzoq muddatli taraqqiyotda muvaffaqiyatga erishmoqchi bo‘lsa, o‘zini yangilashda davom etishi zarur. Janubiy Koreya misolida ko‘rinib turganidek, O‘zbekiston to‘g‘ri yo‘ldan bormoqda, ammo uning uzoq muddatli muvaffaqiyatining kaliti moslashuvchanlik bo‘ladi.   Manbalar “About the Hungarian Diaspora Scholarship.” Hungarian Diaspora Scholarship, March 25, 2025. https://diasporascholarship.hu/en/about/. “Areas of Cooperation: Economic Cooperation.” Organizations of Turkic States, 2024. https://turkicstates.org/en/areas-of-cooperation-detail/2-economic-cooperation.   Cheang, Bryan, Bacchus Barua, Jake Fuss, Paige MacPherson, and Mackenzie Moir. “Meritocracy, Personal Responsibility, and Encouraging Investment: Lessons from Singapore’s Economic Growth Miracle.” Edited by Stephen Globerman. Realities of Socialism, Fraser Institute, February 2024, 83–106. https://doi.org/https://www.fraserinstitute.org/sites/default/files/meritocracy-personal-responsibility-and-encouraging-investment-lessons-from-Singapore.pdf. Education, the driving force for the development of Korea: Land of the Morning Calm develops into a prominent player in the global economy. Accessed June 3, 2025. http://koreaneducentreinuk.org/wp-content/uploads/downloads/Education_the-driving-force-for-the-development-of-Korea.pdf “Encouraging Measures to Open Private Schools Determined.” Kun.uz, February 2, 2024. https://kun.uz/en/news/2024/02/02/encouraging-measures-to-open-private-schools-determined.   “Monitoring Procedure: Approved by Resolution No. 2 of the Board of Trustees of the ‘El-Yurt Umidi’ Foundation.” eyuf.uz, April 22, 2021. https://eyuf.uz/site/view-page?id=134. “Tájékoztatók a Magyar Állami Ösztöndíjjal Kapcsolatban.” Oktatási Hivatal, December 21, 2022. https://www.oktatas.hu/magyar-allami-osztondij/altalanos_tajekoztatok.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.