Turkiy davlatlar tashkilotining (TDT) Ozarbayjonning Gabala shahrida bo‘lib o‘tgan navbatdagi sammitida davlat rahbarlari O‘n ikkinchi sammit deklaratsiyasini imzoladilar. Deklaratsiyaning asosiy qoidalarida siyosiy va tashqi siyosiy hamkorlikni rivojlantirish, transport-logistika yo‘laklariga, energetika va “yashil” tashabbuslarga e’tibor qaratish, raqamlashtirishni ilgari surish, madaniy-gumanitar jihatlarga ahamiyat berish va Tashkilotning institutsional salohiyatini kuchaytirish niyatlari aks etgan.   Xitoy, Kavkaz, O‘rta Sharq va Turkiya o‘rtasidagi mintaqaviy markaz vazifasini bajaruvchi Markaziy Osiyo uchun deklaratsiya mamlakatlar integratsiya loyihalari va strategik tashabbuslarga faolroq qo‘shilishi mumkin bo‘lgan amaliy asosni yaratadi. Markaziy Osiyo o‘z joylashuviga ko‘ra, Sharq va G‘arbni bog‘laydigan ko‘plab yo‘nalishlar kesishmasida joylashgan. Bu mintaqa mamlakatlari uchun logistika oqimlarini ko‘paytirish, tashish xarajatlarini kamaytirish va Osiyo bilan Yevropa o‘rtasidagi “ko‘prik” sifatida o‘z hududining jozibadorligini oshirish uchun imkoniyat yaratadi.   Deklaratsiyada “yashil yo‘laklar” yaratish, qayta tiklanuvchi energetika loyihalarini qo‘llab-quvvatlash, “yashil o‘zgarishlar”ni amalga oshirish va raqamli platformalarni rivojlantirish zarurligiga ham e’tibor qaratilgan. Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun bunday qo‘shma chora-tadbirlar, ayniqsa, resurslar, ilmiy bilimlar va texnologiyalarni birlashtirganda sezilarli foyda keltirishi mumkin.   Deklaratsiya, shuningdek, iqtisodiy integratsiya va investitsiyalarning muhimligini ta’kidlab, TDT mamlakatlari o‘rtasida xizmatlar va investitsiya faoliyati bo‘yicha kelishuvlarni faollashtirish va uning Investitsiya jamg‘armasi hissasini kuchaytirish niyatini bildiradi. Bundan Markaziy Osiyo mamlakatlari mintaqalararo qo‘shilgan qiymat zanjirlarini rivojlantirish, xorijiy investitsiyalar uchun sharoitlarni yaxshilash, kichik va o‘rta biznesni mustahkamlash orqali foydalanishlari mumkin.   Umuman olganda, Gabalin deklaratsiyasi doirasida Markaziy Osiyo Kavkaz, Kaspiy, Turkiya va undan keyin Yevropa va Osiyo bilan yanada zich transport integratsiyasi uchun yana bir imkoniyatga ega bo‘ldi. Ya’ni, ikki va ko‘p tomonlama savdoning o‘sishi, logistika xarajatlarining kamayishi, tranzit tugunlarining kuchayishi mumkin. “Yashil” energetika, suv xavfsizligini ta’minlash va qayta tiklanuvchi energiya texnologiyalari almashinuvidagi qo‘shma tashabbuslar barqaror taraqqiyot harakatlantiruvchi kuchlariga aylanishi mumkin. Shu bilan birga, Markaziy Osiyo deklaratsiyada nazarda tutilgan transkontinental yo‘nalishlarga kirib, Sharq va G‘arb o‘rtasidagi bog‘lovchi mintaqa rolini kuchaytirishi mumkin. Mamlakatlar o‘rtasidagi institutsional hamkorlik darajasi yangi platformalarning paydo bo‘lishi, vazirlik va idoralar o‘rtasidagi muvofiqlashtirish, vaqti-vaqti bilan uchrashuvlar emas, balki uzluksiz hamkorlik tufayli ko‘tarilishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Yaponiya uchun tarixiy g‘alaba 2025-yil 4-oktyabrda Sanae Takaichi Liberal-demokratik partiya (LDP) rahbarligi uchun o‘tkazilgan saylovning ikkinchi bosqichida Shinjiro Koidzumini 185 ga 156 ovoz bilan yengdi. Bu g‘alaba bilan u Yaponiyaning birinchi ayol bosh vaziri bo‘lib, mamlakat siyosiy tarixida muhim burilish yasadi. Yetakchilik poygasi Shigeru Ishibaning iste’fosidan so‘ng, LDPga bo‘lgan jamoatchilik ishonchining pasayishi, iqtisodiy barqarorlikni tiklash va Yaponiyaning xalqaro mavqeini mustahkamlash uchun kuchayib borayotgan bosim sharoitida o‘tkazildi.   “Men LDPda tarix yaratdim”, - dedi Takaichi natijalar e’lon qilingach. “Bayram qilishdan ko‘ra, sizlar bilan birgalikda yengishimiz kerak bo‘lgan ko‘plab qiyinchiliklarning mas’uliyatini chuqur his qilyapman”.   Saylov va nomzodlar maydoni LDP rahbarligi saylovi ikki bosqichli tizim asosida o‘tkazilib, unda parlament a’zolari va partiya oddiy a’zolarining ovozlari birlashtiriladi: birinchi bosqichda 590 ta, ikkinchi bosqichda esa 342 ta ovoz beriladi. Nomzodlar kamida 20 ta parlament a’zosining qo‘llab-quvvatlashiga ega bo‘lgan LDP deputatlari bo‘lishi shart. 2025-yilgi poygada Sanae Takaichi, Shinjiro Koidzumi, Yoshimasa Xayashi, Takayuki Kobayashi va Toshimitsu Motegi ishtirok etdi. Takaichining g‘alabasi konservativ fraksiyalarning birlashuvi, uning milliy xavfsizlik masalasidagi aniq pozitsiyasi va mintaqaviy partiya tashkilotlarining keng qo‘llab-quvvatlashi natijasida yuzaga keldi. Bu LDP ichida Shinzo Abe merosi bilan mafkuraviy vorislikni davom ettirish, shu bilan birga Takaichining iqtisodiy barqarorlik va texnologik suverenitetga urg‘u berishini aks ettiradi.   E’londan so‘ng Takaichi quvonch emas, balki oldinda turgan mas’uliyat yukini his qilayotganini aytib, partiyani jonlantirish va islohotlar orqali jamoatchilik xavotirini umidga aylantirish zarurligini ta’kidladi. 64 yoshida u uchinchi urinishida muvaffaqiyatga erishdi va partiyaning eng konservativ qanoti vakili sifatida tan olindi. Uning siyosiy kariyerasi 2006-yilda Bosh vazir Shinzo Abe davrida Okinava va Shimoliy hududlar ishlari bo‘yicha vazir lavozimida boshlangan, keyinchalik gender tengligi hamda ichki ishlar va kommunikatsiyalar vaziri lavozimlarida ishlagan.   Ko‘pincha Yaponiyaning intiluvchi “Temir xonim”i deb ataladigan Takaichi Margaret Tetcherning rahbarlik uslubiga havas qiladi va O‘zini o‘zi mudofaa qilish kuchlarini Yaponiyaning "qurolli kuchlari" sifatida aniq tan olish uchun konstitutsiyani qayta ko‘rib chiqishni yoqlaydi. Iqtisodiy jihatdan u inflyatsiyaga qarshi tezkor choralarni ilgari suradi, iste’mol solig‘ini darhol kamaytirish o‘rniga daromad solig‘i imtiyozlari va kompensatsiyalarni birlashtirgan moslashuvchan soliq siyosatini ma’qul ko‘radi.   Tashqi siyosatning ustuvor yo‘nalishlari: xavfsizlik va suverenitet   Mudofaa va konstitutsiyaviy islohot Takaichi hukumati mudofaa xarajatlarini yalpi ichki mahsulotning 2 foizidan oshirishni davom ettirishni rejalashtirmoqda. Bunda raketaga qarshi mudofaa, kiberxavfsizlik va kosmik salohiyatga katta mablag‘lar yo‘naltiriladi. Shuningdek, u Yaponiya Konstitutsiyasining 9-moddasini mamlakatning o‘zini o‘zi himoya qilish huquqini rasman tan olish uchun qayta ko‘rib chiqishni taklif qilmoqda. Bu uning "kuch orqali tinchlik"ka sodiqligini aks ettiruvchi dadil qadam hisoblanadi.   Xitoy va Tayvan Takaichi Qo‘shma Shtatlar va ittifoqchi davlatlar bilan hamkorlikni mustahkamlagan holda Xitoyga nisbatan qat’iy tiyib turish siyosatini olib borishni va’da qiladi. Uning Tayvan bilan demokratiya va barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadidagi ochiq muloqoti allaqachon Pekinning Tokioni “ehtiyotkorlik bilan harakat qilishga” undovchi ehtiyotkor bayonotlariga sabab bo‘ldi.   AQSH-Yaponiya ittifoqini mustahkamlash AQSH-Yaponiya ittifoqi uning strategiyasining asosiy elementi bo‘lib qolmoqda. U mudofaa texnologiyalari, iste’dodlarni rivojlantirish va ta’minot zanjiri xavfsizligi bo‘yicha hamkorlikni kengaytirishni, shuningdek, tarixiy sezgirliklar saqlanib qolayotgan bo‘lsa-da, Janubiy Koreya va Avstraliya bilan uch tomonlama hamkorlikni chuqurlashtirishni rejalashtirmoqda.   Keng qamrovli mintaqaviy diplomatiya Takaichi ASEAN, QUAD va G7 tuzilmalari orqali Yaponiyaning Hind-Tinch okeani mintaqasidagi yetakchilik rolini oshirishni maqsad qilgan. Uning ma’muriyati Janubi-Sharqiy Osiyo va Tinch okeanida gumanitar va infratuzilmaviy hamkorlikni davom ettiradi, Yaqin Sharq bilan energetika xavfsizligi va navigatsiya erkinligi bo‘yicha muloqotni yangilaydi. Bundan tashqari, u “Erkin va ochiq Hind-Tinch okeani” konsepsiyasi doirasida Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan, xususan, energetika, raqamli infratuzilmani rivojlantirish va inson kapitali almashinuvi bo‘yicha mustahkam hamkorlik o‘rnatishga intilmoqda. Bu orqali mintaqaviy barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash va Yevroosiyoda tashqi ta’sirni muvozanatlashtirishni ko‘zlaydi.   Rahbarlikning yangi davri Takaichining saylanishi ham davomiylik, ham o‘zgarish ramzidir: Shinzo Abe davrida shakllangan Yaponiyaning strategik yo‘nalishidagi davomiylik va Yaponiyaning birinchi ayol yetakchisi sifatidagi tarixiy roli orqali o‘zgarish. Uning mudofaa, texnologiya va barqarorlikka urg‘u berishi Yaponiyani tobora murakkablashib borayotgan global muhitda faol, xavfsiz va qadriyatlarga asoslangan demokratiya sifatida o‘zini namoyon qilishga bo‘lgan qat’iyatini ko‘rsatadi.   4-oktyabr kuni sobiq bosh vazir va Liberal-demokratik partiyaning (LDP) nufuzli arbobi Taro Aso muhim siyosiy qadam tashladi. U o‘z fraksiyasi Shikokaydagi 43 ga yaqin a’zosini partiya rahbarligiga saylovlarning ikkinchi bosqichida Sanae Takaichini qo‘llab-quvvatlashga chaqirdi. Bu harakat Takaichining LDPdagi mavqeini sezilarli darajada mustahkamladi.   Shu bilan birga, Aso an’anaviy ravishda Markaziy Osiyoni o‘zining “Ipak yo‘li diplomatiyasi” konsepsiyasi doirasida Yaponiya tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishi sifatida ko‘rib kelgan. U “Markaziy Osiyo + Yaponiya” muloqotini izchil ravishda ilgari surmoqda. Bu muloqot ikki va ko‘p tomonlama hamkorlikni faollashtirish, mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash, transport-logistika yo‘laklarini (jumladan, Afg‘oniston orqali janubiy yo‘nalishni) rivojlantirish, energetika, infratuzilma va xavfsizlik sohalaridagi hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan.   Kelgusi oylar Takaichining qat’iy diplomatiya va iqtisodiy barqarorlikni muvozanatlash qobiliyatini sinovdan o‘tkazadi. Uning rahbarligi, ehtimol, Yaponiyaning mintaqaviy pozitsiyasini qayta belgilaydi. Bu jarayonda ittifoqlar mustahkamlanadi, innovatsiyalar ilgari suriladi va demokratik qadriyatlar himoya qilinadi. Shu bilan birga, Xitoy va qo‘shni davlatlar bilan murakkab munosabatlarni boshqarish ham zarur bo‘ladi. Dunyo Yaponiyaning birinchi ayol bosh vazirining global maydonga chiqishini kuzatar ekan, uning boshqaruvi qat’iyat, mas’uliyat va yangilanishning yangi davrini va’da qilmoqda.   Sanae Takaichi davrida Yaponiyaning immigratsiya siyosati va siyosiy dinamikasi Iyul oyida bo‘lib o‘tgan Maslahatchilar palatasiga saylovlar paytida markaziy masalaga aylangan chet ellik rezidentlarni tartibga solish, zamonaviy Yaponiya siyosatining eng muhim mavzularidan biri bo‘lib qolmoqda. Liberal-demokratik partiya (LDP) prezidenti etib saylangan Sanae Takaichi qat’iy immigratsiya siyosatiga ustuvorlik berdi. U noqonuniy yashashga qarshi choralar va chet el fuqarolari tomonidan yer sotib olishni tartibga solish masalasiga alohida e’tibor qaratdi. Uning pozitsiyasi Yaponiya innovatsiya partiyasi (Ishin) va Xalq demokratik partiyasi (XDP) pozitsiyasiga yaqin. Bu esa mazkur tashabbuslarni ilgari surishda partiyalararo hamkorlik uchun imkoniyatlar yaratadi.   Shu bilan birga, LDPning koalitsion sherigi bo‘lgan Komeyto partiyasining pozitsiyasi hukmron ittifoqda kelishmovchilik manbayiga aylanishi mumkin. Komeyto cheklovlarni kuchaytirishdan ko‘ra, xorijiy rezidentlar bilan hamjihatlikka ko‘proq urg‘u beradi. Komeyto rahbari Tetsuo Sayto allaqachon xavotir bildirib, koalitsiya barqarorligini saqlab qolish uchun chet el rezidentlariga nisbatan siyosatning asosiy tamoyillari bo‘yicha kelishuvga erishish zarurligini ta’kidlagan.   Takaichi chet el fuqarolari bilan hamjihatlikni rag‘batlantirish bo‘yicha byuroni kuchaytirish va immigratsiya xizmatlari agentligi xodimlar sonini ko‘paytirish niyatida ekanligini ma’lum qildi. Prezident saylovi e’lon qilingan kuni so‘zlagan nutqida Sanae Takaichi o‘z ona shahrining Nara bog‘ida chet el fuqarosi go‘yoki kiyikni tepgan voqeaga ishora qildi. Bu bilan u Yaponiyaning immigratsiya siyosatini qat’iylashtirish niyatini ramziy tarzda namoyish etdi.   Muxolifat partiyalari ham qat’iy nazorat choralari va josuslikka qarshi qonunni joriy etishni qo‘llab-quvvatlamoqda. Bu esa migratsiya va milliy xavfsizlik masalalarini Yaponiyaning kelajakdagi siyosiy munozaralarining diqqat markaziga qo‘yishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Prezident Trampning saylovoldi va’dalariga muvofiq, uning ma’muriyati o‘tgan hafta H-1B viza uchun bir martalik to‘lovni avvalgi 2000-5000 dollardan 100 000 dollargacha ko‘tardi. H-1B viza dasturi Amerika kompaniyalariga, ayniqsa muhim fan, texnologiya, muhandislik va matematika sohalarida yuqori malakali, yuqori maoshli xorijiy mutaxassislarni jalb qilishga mo‘ljallangan. 2024-yilda taxminan 400 000 ta H-1B arizasi tasdiqlangan bo‘lib, ularning 73 foizi Hindistondan va 12 foizi Xitoydan edi. Boshqa hech bir mamlakat H-1B ishchilarining 2 foizini ham tashkil etmadi, 2025-moliya yilida esa O‘zbekistondan atigi ikkita ariza tasdiqlangan.   H-1B viza dasturi Ikkinchi jahon urushidan keyin “Paperclip operatsiyasi” niqobi ostida boshlangan edi. Unda AQSH Germaniyadan 1600 ga yaqin natsist olimni yollagan bo‘lib, bu bir tomondan Amerikaning yangi yadro sanoatini rivojlantirish, boshqa tomondan esa urushdan keyingi Germaniyaning ilmiy salohiyatini zaiflashtirishga qaratilgan edi. Bugungi kunda AQSH-Xitoy munosabatlarini kuzatuvchilar H-1B dasturini “Ikkinchi Paperclip operatsiyasi”ga aylantirish orqali Xitoydan kelayotgan materialshunoslik, fizika va kimyo sohasidagi tadqiqotlarga qarshi turish uchun eng yaxshi olimlarni jalb qilishni taklif qilmoqda.   1-oktyabr kuni Xitoy ilm-fan, texnologiya, muhandislik va matematika (STEM) sohasidagi bitiruvchilar hamda tegishli tadqiqotlar bilan shug‘ullanuvchi yosh mutaxassislarni jalb qilishga mo‘ljallangan yangi “K-Viza”ni rasman joriy etdi. K-Viza boshqa malakali immigratsiya dasturlaridan farqli o‘laroq, ariza topshirish bosqichida xitoylik ish beruvchi yoki taklif qiluvchini talab qilmaydi. Bu esa rasmiy ish takliflari bo‘lmagan yosh bitiruvchilar va tadbirkorlarga qulay imkoniyat yaratadi. Pekin o‘z vizasini 7-avgustda, ya’ni Tramp H-1B viza to‘lovini e’lon qilishidan bir necha hafta oldin e’lon qildi. Bu esa fan va texnologiya sohasidagi global raqobatda geosiyosiy keskinlikni ko‘rsatib, yuqori malakali texnologiya mutaxassislarini milliy xavfsizlik aktivlari sifatida ko‘rishga undaydi.   Oq uy bayonotida ta’kidlanishicha, H-1B viza dasturi “amerikalik ishchilarni to‘ldirish o‘rniga, ularni kamroq haq to‘lanadigan, past malakali ishchilar bilan almashtirish uchun ataylab suiiste’mol qilingan” va bu Amerikaning iqtisodiy va milliy xavfsizligiga putur yetkazgan.  Shu sababli, yuqori to‘lov H-1B arizalarini cheklash, Amerika fuqarolariga ustunlik berish va faqat yuqori ixtisoslashgan hamda malakali xorijiy nomzodlarni Amerika kompaniyalariga jalb qilishga undash uchun mo‘ljallangan.   Tramp ma’muriyati H-1B dasturini qayta ko‘rib chiqishni axborot texnologiyalari (IT) autsorsing kompaniyalari tomonidan keng ko‘lamda suiiste’mol qilinishi bilan oqlaydi. Amazon H-1B tasdiqlash bo‘yicha yetakchi ish beruvchi bo‘lsa-da, H-1B o‘rinlarini to‘ldiruvchi ish beruvchilarning aksariyati Cognizant (93 ming), Infosys (61 ming), Tata Consultancy Services (60 ming) kabi xorijiy kompaniyalardir. Kremniy vodiysining venchur kapitalisti Chamath Palihapitiyaning ta’kidlashicha, bu autsorsing konsalting kompaniyalari ariza berish jarayonini takomillashtirish va H-1B vizalarining asosiy qismini Amerika kompaniyalaridan ustun qo‘yish orqali “tizimni o‘yinga aylantirgan”.   Xuddi shunday, farmoyish tarafdorlari amalda H-1B vizalari dasturning asl maqsadi bo‘lgan yuqori malakali muhandislar va sun’iy intellekt tadqiqotchilariga berilmayotganini ta’kidlashmoqda. 2020-moliya yilidan beri H-1B vizasi egasining o‘rtacha maoshi 120 ming dollardan sal kamroqni tashkil etadi - bu ko‘pchilik texnologik startaplardagi ijrochi yordamchilarning maoshidan past. Uber’ning dastlabki investori Jeyson Kalakanis IT-sohasining viza dasturini keng suiiste’mol qilishini “shartnomali qullik” deb atadi. Uning fikricha, kompaniyalar past malakali ishchilarga H-1B vizalarini berib, ularga kam haq to‘laydilar va vizani bekor qilish tahdidi ostida ortiqcha ishlatadi. Shu sababli, u yuqori to‘lovni qo‘llab-quvvatlab, bu ish haqining sun’iy ravishda pasaytirilishi va mehnat ekspluatatsiyasining oldini olishini ta’kidlaydi.   Yangi farmoyishga qarshi chiquvchilar AQShning muhim sanoat tarmoqlarida muhandislar, shifokorlar va tadqiqotchilarni yo‘qotish orqali “aql oqimi” yuz berishini bashorat qilmoqdalar. AQSH shifokorlarining deyarli to‘rtdan bir qismi xorijda tibbiy ta’lim olgan bo‘lib, shifoxonalar Ichki xavfsizlik departamentidan sog‘liqni saqlash xodimlari uchun imtiyozlar berishni so‘ramoqda. Bundan tashqari, AQSH ma’muriyatining immigratsiyaga qarshi siyosatiga mos ravishda, bu nomaqbul muhitdan darak beradi va yosh iste’dodlarni AQShdan uzoqlashtirib, Xitoyga yo‘naltirishi mumkin.   Trampning aksariyat siyosatlariga bo‘lgan munosabat kabi, mo‘tadillar islohotni qo‘llab-quvvatlashga moyil, ammo uni amalga oshirish usulini ma’qullamaydilar. Kaliforniya shtati vakili Ro Kxannaning ta’kidlashicha, 100 ming dollarlik yoppasiga to‘lov startaplar, notijorat tashkilotlar va universitetlarga adolatsiz yuk bo‘lib tushadi. Biroq u IT-kompaniyalar tomonidan ariza tizimini “o‘yinga aylantirish” orqali tizimli suiiste’mol qilinishini tan oladi.   MAGA tarafdorlari orasidagi ixtilof texnologiya sohasidagi mutaxassislarni bo‘lib tashladi. Mask va Ramasvami kabi ba’zilari “Amerikaning g‘alaba qozonishda davom etishi uchun zarur bo‘lgan” xorijiy mutaxassislarni yollashni qo‘llab-quvvatlasa, uzoq vaqtdan beri respublikachi bo‘lganlar immigratsiyani kamaytirish va amerikalik ishchilarga ko‘proq sarmoya kiritishni talab qilmoqda. H-1B viza dasturini isloh qilish yoki bekor qilish bo‘yicha respublikachilar o‘rtasidagi fikr qarashlikka qaramay, Tramp ilgari “AQSH diplomlariga yashil kartalar taqishni” xohlashini aytib, dasturni va keng ko‘lamli immigratsion yollashni himoya qilishda davom etmoqda.   Amerikalik saylovchilarning ko‘pchiligi “immigratsiya”ni yagona tushuncha sifatida ko‘rib, chet elda yangi hayot boshlashni istagan barcha insonlarni nazarda tutadi. Aslida, immigratsiya turli asoslarga ko‘ra ko‘rib chiqilishi va ruxsat etilishi lozim: boshpana izlash, oila bilan birlashish, iste’dodli kadrlarni jalb qilish va mehnat bozori ehtiyojlarini qondirish. Trampning H-1B dasturi bo‘yicha islohoti va partiyaviy kelishmovchiliklar AQSH immigratsiya siyosati bo‘yicha munozaralarga zarur bo‘lgan nozik jihatlarni kiritmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Fayziddin Qutbiddinov   2025 yilda Xitoyda bo‘lib o‘tgan so‘nggi ShHT sammiti Yevrosiyoda ko‘p tomonlama diplomatiya rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Global va yirik davlatlar o‘rtasida kuchayib borayotgan raqobat hamda xalqaro tartibning o‘zgarishi sharoitida ShHTga a’zo davlatlar rahbarlarining uchrashuvi mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy munosabatlar sohasida katta ahamiyat kasb etdi. ShHT sammiti mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash mexanizmi sifatida taqdim etilayotgan bo‘lsa-da, g‘arb siyosiy doiralarida bu jarayon ko‘pincha Rossiya va Xitoyning Yevrosiyo qit’asidagi ta’sirini kuchaytirish vositasi sifatida talqin qilinadi.   NATO bosh kotibi M. Ryutte dastlabki bayonotlariga ko‘ra, alyans Xitoy, Eron va Shimoliy Koreyaning kollektiv G‘arb bilan munosabatlarida tobora ortib borayotgan roliga, shuningdek mudofaa hamkorligining kengayishiga e’tibor qaratmoqda. Bu esa G‘arb bloki bilan uzoq davom etadigan qarama-qarshilikka tayyorlikni namoyish etadi va shu bilan birga transatlantika mamlakatlarini uzoq va holdan toydiruvchi qarama-qarshilikka majbur qiladi. Ushbu baholashlardan kelib chiqib, u Ukrainadagi urush modelini boshqa yo‘nalishlarda ham takrorlash mumkinligini ta’kidladi, bu esa G‘arb bloki bilan “avtokratiyalar” alyansi o‘rtasidagi keskinlikni kuchaytiradi.   DW tahliliga ko‘ra, Xitoy tomonidan taklif qilingan mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish varianti ittifoqchilarga iqtisodiy va savdo kelishuvlarini amalga oshirishda mutlaq kafolat bermaydi. Bu esa asosiy bandlarni bajarishda moslashuvchan talqin va mumkin bo‘lgan kelishmovchiliklar uchun imkoniyat qoldiradi.   Xitoyshunos A. Chigadayev ta’kidlaganidek, Kim Chen Inning Xitoyga tashrifi nafaqat siyosiy safar sifatida, balki uning hokimiyatining xalqaro maydondagi legitimligi ramzi sifatida qabul qilindi va yirik davlatlar rahbarlari bilan uchrashuvlarda uning obro‘sini mustahkamladi. Xitoy Shimoliy Koreyaning mintaqaviy xavfsizlikdagi asosiy strategik hamkori hisoblanadi va ushbu tashrif shimoliy koreyalik yetakchi rejimi barqarorligicha qolayotganini hamda kuchli ittifoqchi tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotganini ko‘rsatdi.   Alohida ta’kidlash joizki, Xitoydagi ShHT sammiti keng g‘arb auditoriyasi tomonidan Pekinning raqobatbardosh global yetakchi sifatidagi o‘z rolini mustahkamlashga qaratilgan strategik qadami sifatida qabul qilinmoqda. Xitoy o‘zining iqtisodiy va siyosiy rivojlanish modeli - “xitoy yo‘li”ni ilgari surish bilangina cheklanib qolmay, balki sammitni mintaqaviy va xalqaro hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini shakllantirish maydonchasi sifatida faol qo‘llamoqda. Buni Rossiya, Hindiston va boshqa asosiy Yevrosiyo davlatlarini o‘z ichiga olgan kuchli mintaqaviy o‘yinchilarning ishtiroki ham tasdiqlaydi, bu esa yirik mintaqaviy davlatlarning Xitoyning investitsiya tashabbuslari va strategik loyihalariga qo‘shilishga tayyorligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, sammit Xitoyga nafaqat qo‘shma mintaqaviy qarorlarni ishlab chiqish jarayonida o‘z ta’sirini kuchaytirish, balki g‘arb davlatlari ilgari surayotgan mavjud xalqaro standartlar bilan raqobatlasha oladigan me’yor va qoidalarni shakllantirish imkonini ham bermoqda. Shunday qilib, sammit Xitoyning jahon sahnasidagi yetakchiligini legitimlashtirish vositasi bo‘lib xizmat qilmoqda hamda Pekinning parallel jahon tartibini yaratishda va zamonaviy siyosatning global arxitekturasini shakllantirishda faol ishtirok etishga tayyor ekanini bildiradi. Bu esa, o‘z navbatida, G‘arbni Xitoy harakatlarini diqqat bilan kuzatishga va Yevrosiya bilan o‘zaro hamkorlik strategiyalarini ishlab chiqishga majbur qilmoqda.   Xalqaro xavfsizlik tadqiqotlari guruhi (Verona) vakili Karletta Rinaudo so‘zlariga ko‘ra, sammit doirasida Xitoy nafaqat o‘zining xalqaro ta’sirini kengaytirishga, balki qurolli kuchlarining texnologik yetakchiligini ta’kidlashga ham intildi. Pekindagi harbiy namoyish an’anaviy ko‘rgazma doirasidan chiqib, futuristik tomoshaga aylandi. Xitoy o‘z qurolli kuchlarining inson imkoniyatlarini robotlashtirilgan tizimlar bilan uyg‘unlashtirish salohiyatini namoyish etdi, bu esa kelajakdagi urushlarda texnologik yetakchilikni belgilab berdi. Shu bilan birga, mamlakat armiyasining ichki nufuzini oshirdi va xalqaro hamjamiyatga Xitoyning ortib borayotgan strategik salohiyati haqida signal yubordi.   Ushbu fikrni davom ettirgan holda, tahlilchilar amerikalik yetakchining ikkilanib qolishi tufayli yuzaga kelgan ta’sir bo‘shlig‘i Xitoy va Rossiya o‘rtasida mintaqaviy va strategik aloqalarni mustahkamlash uchun sharoit yaratganini ta’kidlashdi. Bunga yorqin misol sifatida ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo hajmining oshishi, iqtisodiy bitimlarning imzolanishi va Jo Bayden prezidentligining dastlabki yillarida qo‘shma tarzda amalga oshirilgan transport loyihalari keltiriladi.   Pit Hegsetning so‘zlariga ko‘ra, Vashingtonning asosiy vazifasi – quruqlikda, dengizda, havoda va hatto kosmosda ham harbiy sohada strategik ustunlikni saqlab qolishdir. AQSh buni yuqori texnologiyali qurol-aslahalar va innovatsion mudofaa tizimlarini import qilish orqali raqiblaridan ustun kelib ta’minlamoqda. Shu bilan birga, u Donald Trampning Si Szinpin bilan konstruktiv va ishchan munosabatlari bo‘lganini qayd etdi. Uning fikricha, bu aloqalar, Vashington va Pekin o‘rtasidagi davom etayotgan strategik raqobatga qaramay, hamkorlik imkoniyatlarini izlash va taranglikni kamaytirish uchun asos bo‘lishi mumkin edi.   Xulosa qilib aytganda, Xitoyning kuchli mintaqaviy va strategik hamkorlari ishtiroki hamda ularning nafaqat ikki tomonlama va ko‘p tomonlama aloqalarni chuqurlashtirish, balki xalqaro hamkorlikning muqobil shakllarini yaratishga tayyor ekanliklarini tasdiqlashi ShHT sammitida G‘arb siyosiy va ekspertlar doirasida sezilarli rezonansga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, ayrim mutaxassislar bu voqeani ancha shubha bilan qabul qilib, uni faqatgina navbatdagi fotosessiya uchun bahona sifatida tasvirlamoqda.   G‘arb ekspertlari tushunishicha, sammit Yevroosiyo davlatlarining o‘zaro manfaatli hamkorlikni mustahkamlash hamda G‘arb institutlari bilan raqobatlasha oladigan yangi iqtisodiy va siyosiy arxitekturani barpo etishga qat’iy bel bog‘laganini namoyish etdi. Bundan tashqari, u Xitoy va uning strategik hamkorlarining xalqaro siyosatda tobora ortib borayotgan rolini tasdiqladi. Ular tobora ko‘proq mustaqil kuch markazlari maqomiga da’vogarlik qilib, yangi jahon tartibini shakllantirish jarayoniga ta’sir ko‘rsatishga intilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 22 sentyabr kuni Nyu-Yorkda Jahon savdo tashkiloti (JST) bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala bilan uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuv davomida O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi bilan bog‘liq masalalar muhokama qilindi. JST rahbari O‘zbekiston erishgan sezilarli yutuqlarni ta’kidlab, 2026-yil mart oyigacha tashkilotga a’zo bo‘lish jarayonlari yakunlanishiga umid bildirdi.   O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish uchun 1994-yilda ariza topshirgan edi. Biroq 2005-yilda o‘sha paytdagi import o‘rnini bosish siyosati tufayli qo‘shilish jarayoni to‘xtatildi. 2018-yil mart oyida JST kotibiyatiga rasmiy bayonot topshirilgach, jarayon qayta boshlandi. Bugungi kunda O‘zbekiston tashkilotga a’zo bo‘lish jarayonining ilg‘or bosqichida turibdi. Mamlakat 2026-yilda Kamerunda bo‘lib o‘tadigan 14-Vazirlar konferensiyasi boshlanishidan oldin JSTga a’zo bo‘lishni rejalashtirmoqda. Hozirga qadar ikki tomonlama muzokaralar yakunlanib, 29 ta davlat bilan bozorga kirish bo‘yicha protokollar imzolangan. Prezidentning JST masalalari bo‘yicha vakili Azizbek Urunovning aytishicha, ikki tomonlama muzokaralarni to‘liq yakunlash uchun atigi uchta davlat qolgan. O‘zbekiston milliy qonunchilikni JST talablariga muvofiqlashtirish maqsadida faol islohotlar o‘tkazmoqda. Bu islohotlar tovarlar savdosi, xizmatlar ko‘rsatish, intellektual mulk va qishloq xo‘jaligi sohalarini qamrab oladi.   O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi bozor islohotlarini tezlashtiradi, milliy iqtisodiy siyosatning bashorat qilinishini yaxshilaydi, eksport va investitsiyalar o‘sishi hamda iqtisodiyot samaradorligini oshirish uchun sharoit yaratadi. Biroq dunyoning yetakchi iqtisodiyotlari tomonidan proteksionizmning kuchayishi va savdo urushlarining avj olishi tufayli ko‘plab ekspertlar ko‘p tomonlama savdo tizimining istiqboliga shubha bilan qarashmoqda. AQSH Xalqaro munosabatlar kengashi prezidenti Maykl Fromanning fikricha, “Biz bilgan global savdo tizimi o‘lgan. JST amalda faoliyatini to‘xtatdi, chunki u muzokaralar olib borish, nazorat qilish yoki a’zo mamlakatlar majburiyatlarining bajarilishini ta’minlashga qodir emas”.   Savdoni tartibga solishning zamonaviy ko‘p tomonlama tizimiga muqobil sifatida u “ochiq plyurilateralizm asosida yangi tizim qurishni taklif etadi: ma’lum sohalarda umumiy manfaatlarga ega bo‘lgan va muayyan masalalar bo‘yicha yuqori standartlarni qabul qilish uchun birlashgan mamlakatlar koalitsiyasi, ayni paytda bu manfaatlarni baham ko‘radigan va bunday standartlarni joriy etishga tayyor boshqa mamlakatlar uchun ochiq bo‘lib qoladigan tizim”. Froman yangi tizimning afzalligi sifatida uning moslashuvchanligi va moslashuvchanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, taklif etilayotgan tizim iqtisodiy samaradorligi jihatidan amaldagisidan pastroq, chunki uning foydasi faqat ishtirokchi mamlakatlar o‘rtasida taqsimlanadi. Shuningdek, bir xil mamlakatlar turli plyurilateral kelishuvlarning ishtirokchilari bo‘lishi va bir-biriga zid majburiyatlarga ega bo‘lishi mumkinligi sababli “spagetti effekti” yuzaga kelish xavfi mavjud. Bu kamchiliklarga qaramay, Fromanning fikricha, bunday tarmoq ko‘p tomonlama savdo tizimiga qaraganda siyosiy jihatdan barqarorroq bo‘lishi mumkin.   JST bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala AQSH Peterson xalqaro iqtisodiyot instituti tomonidan tashkil etilgan uchrashuvdagi nutqida ko‘pchilik allaqachon “JST o‘limi”ni e’lon qilgan bo‘lsa-da, boshqalar buni yanada kuchli va barqaror savdo tizimini qurish imkoniyati sifatida ko‘rayotganini ta’kidladi. Bir tomonlama choralar tufayli global savdoga putur yetganiga qaramay, JST “tirik qolmoqda”. AQSH proteksionizmni kuchaytirgunga qadar va boshqa mamlakatlar javob choralari kiritgunga qadar jahon savdosining 80 foizi eng ko‘p qulaylik yaratish rejimi asosida amalga oshirilar edi. Hozirda bu ko‘rsatkich 72 foizga tushgan. Shu bilan birga, jahon tovar savdosining 75 foizi hamon JST shartlari asosida amalga oshirilmoqda, bu esa global noaniqlik sharoitida ko‘p tomonlama tizimning barqarorligidan dalolat beradi.   JST bosh direktori JST tizimini yanada moslashuvchan qilish uchun uni isloh qilish zarurligini ta’kidladi. “Keyingi muddatga mo‘ljallangan dasturim - ishlayotgan narsani saqlab qolish, ishlamayotgan narsani isloh qilish va xalqaro savdodan keladigan foydani oshirish uchun yangi qoidalar va kelishuvlarni yaratish orqali kelajakka qarash”, dedi u.   Jahon savdosidagi mavjud keskinlikka qaramay, so‘nggi 8 yil ichida birinchi marta JSTga a’zo 114 davlat tomonidan ratifikatsiya qilingan baliqchilik to‘g‘risidagi ko‘p tomonlama bitim kuchga kirdi. Bu ularning yangi savdo qoidalarini o‘rnatish orqali barqaror rivojlanishga erishishga intilishidan dalolat beradi. Shu bilan birga, JST doirasida elektron tijorat kabi sohalarda bir qator ko‘p tomonlama bitimlarni tuzish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. Boshqacha aytganda, JST faoliyati doirasida muayyan muammolarni hal etishga qaratilgan yangi bitimlar tuzish uchun a’zo mamlakatlar koalitsiyalari shakllantirilmoqda. Ngozi Okonjo-Ivealning ta’kidlashicha, JSTning ayrim a’zolari ko‘p tomonlama bitimlar tuzishga e’tibor qaratilishidan xavotirda, chunki bu ko‘p tomonlama kelishuvlarning ahamiyatini zaiflashtirishi mumkin. Biroq, u bundan qo‘rqish kerak emasligini, chunki JSTning moslashuvchanligi va barqarorligini oshirish uchun "turli vositalar to‘plami" zarurligini uqtirdi. Shu bois, turli mamlakatlar koalitsiyalari JSTda mamnuniyat bilan qabul qilinadi, ular parallel tizim yaratmaydi, balki amaldagi mexanizmni to‘ldiradi.   JST bosh kotibi global savdo tizimi mamlakatlarning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash uchun yaratilgani va 80 yil davomida o‘z samaradorligini ko‘rsatganini ta’kidladi. Xususan, shaffof tartibga solish qoidalari asosida global savdoning rivojlanishi natijasida 1,5 milliarddan ortiq kishi mutlaq qashshoqlikdan qutuldi. Hozirgi kunda alohida yetkazib beruvchilar va bozorlarga “o‘ta qaramlik”ni kamaytirishga e’tibor qaratgan holda jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlash muhimdir. Shu sababli, JST “o‘ta qaramlik”ni kamaytirish va nisbatan past daromadli mamlakatlarni keng jalb etgan holda ta’minot zanjirlarini nomarkazlashtirishga qaratilgan a’zolar koalitsiyalarini tuzishni qo‘llab-quvvatlamoqda.   Ngozi Okonjo-Iveala Kamerunda bo‘lib o‘tadigan O‘n to‘rtinchi vazirlar konferensiyasida JSTga a’zo davlatlar kelishuvga erishishi va ko‘p tomonlama savdo tizimining samaradorligini oshiradigan asosiy islohotlar to‘plamini qabul qilishiga umid bildirdi. JSTga to‘laqonli a’zo bo‘lish orqali O‘zbekiston xalq farovonligi yo‘lida milliy manfaatlarni hisobga olgan holda xalqaro savdo qoidalarini takomillashtirishga o‘z hissasini qo‘sha oladi. O‘zbekistonning strategik vazifasi JSTga nafaqat yangi a’zo sifatida qo‘shilish, balki uning qoidalarini yangilash tashabbuskori bo‘lishdir. JST hamon “o‘yin qoidalari”ni belgilash uchun eng samarali maydon bo‘lib qolmoqda, ko‘p tomonlamalik esa ularni tezkor takomillashtirishning asosiy vositasidir. Mamlakatning vazifasi barqaror rivojlanishga erishish va o‘z milliy manfaatlarini himoya qilish uchun ushbu imkoniyatlardan mohirona foydalanishdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

BMT Bosh Assambleyasining 80-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning nutqi Markaziy Osiyoning mintaqaviy konsolidatsiya sari sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tganini ko‘rsatdi. Uning “mintaqa yopiq chegaralar va hal etilmagan nizolar hududidan tinchlik, yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlik makoniga aylandi” degan bayonoti nafaqat ramziy, balki amaliy ahamiyat kasb etadi.   2017-yildan buyon mintaqa ilgari deyarli erishib bo‘lmaydigandek tuyulgan natijalarga erishdi. Sakkiz yil ichida o‘zaro savdo, investitsiya va transport oqimlari hajmi besh barobarga oshdi. Qo‘shma investitsiya fondlari va chegaraoldi savdo zonalari tashkil etildi, sanoat kooperatsiyasi mexanizmlari ishlab chiqildi, yirik infratuzilmaviy loyihalar ishga tushirildi. Xalqaro hamjamiyat uchun Markaziy Osiyo siyosiy iroda va mintaqaviy birdamlik butun geosiyosiy makonni qanday o‘zgartira olishini yaqqol namoyish etmoqda.   Shuningdek, yangi mintaqaviy identitet shakllanishi ham muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy tarixda birinchi marta Markaziy Osiyo o‘zini tashqi strategiyalarning obyekti sifatida emas, balki xalqaro munosabatlarning mustaqil subyekti sifatida namoyon qilmoqda. Bu jarayon mintaqaviy subyektivlikning o‘sishida, umumiy kun tartibining shakllanishida va tashabbuslarning ichkaridan ilgari surilayotganida o‘z aksini topmoqda.   Prezident Mirziyoyev nutqida amaliy takliflarga alohida e’tibor qaratildi: ECOSOC va UNCTAD doirasida Markaziy Osiyo iqtisodiyotlarini rivojlantirish bo‘yicha xalqaro forum o‘tkazish; UNIDO bilan hamkorlikda “yashil” texnologiyalar bo‘yicha mintaqaviy xab tashkil etish; suv resurslaridan oqilona foydalanish va demografik barqarorlik bo‘yicha qo‘shma dasturlar ishlab chiqish. Bu tashabbuslar global barqaror rivojlanish kun tartibi bilan uyg‘un bo‘lib, mintaqaning nafaqat o‘z muammolarini hal qilish, balki global ahamiyatga ega masalalarga hissa qo‘shishga tayyor ekanini ko‘rsatadi.   Strategik jihatdan muhim takliflardan biri — Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqaviy hamkorlik va iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish bo‘yicha sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan BMT Bosh Assambleyasi rezolyutsiyasini qabul qilishdir. Bunday hujjat so‘nggi yillarda qo‘lga kiritilgan yutuqlarni xalqaro-huquqiy darajada mustahkamlab, mintaqaning barqaror tinchlik va taraqqiyot hududi sifatidagi mavqeini yanada mustahkamlaydi.   Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyo endi amalga oshirish davriga kirib bormoqda. Mintaqa ramziy bayonotlardan aniq natijalar va amaliy tashabbuslarga o‘tdi hamda o‘z konsolidatsiya modelini shakllantirib, xalqaro jarayonlarga ta’sirini tobora kengaytirmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.