2025 yil iyun oyida Ozarbayjon Energetika vazirligi va Xitoyning davlat korporatsiyasi bo‘lgan China Energy Engineering Corporation Limited (CEEC) o‘rtasida imzolangan kelishuv mintaqaning energetik diplomatiyasida muhim voqea bo‘ldi. Xitoyning Ningbo shahrida bo‘lib o‘tgan uchrashuv ikki davlat o‘rtasidagi strategik hamkorlikni mustahkamlab, Kavkazdan tortib Markaziy Osiyogacha bo‘lgan keng Yevroosiyo kontekstida yashil energetika sohasidagi yangi siyosiy ustuvorliklarni belgiladi.   Mazkur kelishuv bir nechta muhim yo‘nalishlarni qamrab oladi: elektr energetikasi rejalashtiruvi va tarmoq tadqiqotlari, quyosh, gidro va offshor shamol energetikasi bo‘yicha loyihalar amalga oshirilishi, hamda yashil energetika bo‘yicha Qo‘shma ilmiy markaz tashkil etilishi. Hujjatning markaziy komponentlaridan biri - qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan (QTEM) olingan elektrni uzatishga xizmat qiluvchi transchegaraviy infratuzilma, ya’ni “yashil interkonektorlar”ni rivojlantirish tashabbusi bo‘ldi.   Kelishuvda, shuningdek, Ozarbayjonda 2030 yil va undan keyingi davrda QTEM tarmog‘ini rivojlantirish rejalari ko‘zda tutilgan. Bu janubiy hududlarda quyosh elektr stansiyalarini kengaytirish, Kaspiy dengizida dengiz shamol stansiyalarini qurish, elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilish bo‘yicha texnik maslahat xizmatlarini qamrab oladi. Ayniqsa, CEEC tarkibidagi Elektr energetikasi rejalashtirish instituti (EPPEI) Ozarbayjon QTEMlarini milliy tarmoqqa integratsiyalash, yuklama modellashtirish, tizim barqarorligi va quvvat balansi bo‘yicha maslahatlar beradi.   Kelishuvning ahamiyati nafaqat amaliy, balki ramziy jihatdan ham muhim. An’anaviy ravishda neft va gaz eksportiga tayangan Ozarbayjon energetika sohasini diversifikatsiya qilish va modernizatsiyalash orqali barqaror rivojlanishga intilayotganini namoyon etmoqda. Xitoy esa CEEC va boshqa davlat korxonalari orqali QTEM sohasida global yetakchi va infratuzilma yechimlari eksportchisi sifatidagi mavqeini kuchaytirmoqda.   Shu nuqtai nazardan, Ozarbayjon va Xitoy o‘rtasidagi mazkur kelishuvning Markaziy Osiyoga qanday ta’siri bo‘lishi mumkinligini tahlil qilish ayniqsa dolzarb. Avvalo, bu kelishuv mintaqa davlatlari uchun texnologik, infratuzilma va siyosiy imkoniyatlar ochadi. Ularning energetika tizimi ko‘p hollarda an’anaviy yoqilg‘ilarga tayanadi, biroq strategik hujjatlar va xalqaro majburiyatlar QTEMga tezkor o‘tishni talab qilmoqda.   O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston allaqachon QTEMning energiya balansidagi ulushini oshirish bo‘yicha aniq va ambitsiyali maqsadlar qo‘ygan. Shu bois, Ozarbayjonnning Хitoy kapitali va texnologiyalarini jalb etish tajribasi Markaziy Osiyodagi shunga o‘xshash bitimlar uchun model bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa, kelishuvda ilmiy markaz tashkil etilishi va Xitoy texnik institutlarining milliy elektr tarmoqlari loyihalashga jalb qilinishi muhim jihatdir. Bu Pekinning faqat investitsion emas, balki ta’limiy va tahliliy salohiyatga ega ekanini ko‘rsatadi - bu esa sobiq ittifoq davlatlarida ham qo‘llanilishi mumkin.   Markaziy Osiyoga bo‘lgan ta’sirning yana bir muhim jihati bu - geografik yaqinlikdir. Ozarbayjon Xitoy bilan hamkorlikda amalga oshirayotgan loyihalar Kaspiy mintaqasida joylashgan bo‘lib, ular Turkmaniston va Qozog‘iston bilan chegaradosh. Kelayotgan yillarda ushbu “yashil koridorlar” transchegaraviy infratuzilma orqali Kaspiy va Markaziy Osiyo elektr energiyasi bozorlarini bog‘lash imkoniyatini yaratadi. Energetik geosiyosiy nuqtai nazardan bunday yondashuv mavjud mintaqaviy tashabbuslarga, masalan, Markaziy Osiyo Elektr Uzatish Halqasiga (CAPS) raqobatchilik muhitini keltirib chiqaradi va Xitoyga yashil transformatsiya jarayonlarida tizimli ishtirokchi sifatida mustahkamlanish imkonini beradi.   Shuni ham ta’kidlash joizki, bu kelishuv global energetik siljish - ya’ni, qazilma yoqilg‘ilardan qayta tiklanuvchi energiya manbalariga o‘tish fonida amalga oshmoqda. Quyosh nurlanishi yuqori, shamol zonalari va kichik GES salohiyatiga ega davlatlar yetakchi energetik kuchlar e’tiborida. Ozarbayjon postsovet hududida Xitoyga bunday kompleks hamkorlik modelini taklif etgan ilk davlatlardan biri bo‘ldi. Markaziy Osiyo ham bu yo‘nalishda harakat qilish imkoniga ega, ayniqsa agar u siyosiy barqarorlikni, xalqaro investorlarga ochiqlikni va institutsional salohiyatni ta’minlay olsa.   Xulosa qilib aytganda, Ozarbayjon va Xitoy o‘rtasidagi QTEM bo‘yicha energetik kelishuv- bu nafaqat Ozarbayjon uchun barqaror rivojlanish sari tashlangan muhim qadam, balki Markaziy Osiyodagi energetik siyosatning texnologik hamkorlik, tarmoq modernizatsiyasi va ilmiy hamkorlik orqali transformatsiyasi uchun katalizator bo‘lish salohiyatiga ega.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

NATOning 2025-yildagi Gaaga sammiti Yevro-Atlantika hamjamiyati uchun burilish nuqtasida o‘tkazildi. Yaqin Sharqdagi qayta kuchaygan geosiyosiy keskinlik, Ukrainadagi davom etayotgan mojarolar va alyansning uzoq muddatli strategik birdamligi haqidagi o‘sib borayotgan xavotirlar fonida, sammit ustuvor yo‘nalishlar va majburiyatlarni qayta baholash uchun muhim imkoniyat yaratdi. AQSH prezidenti Donald Trampning ishtiroki, ayniqsa mudofaa xarajatlari va transatlantik xavfsizlik kelishuvlari bo‘yicha muhokamalarga alohida ta’sir ko‘rsatib, natijalar va ohangni belgilab berdi.   Eng muhim voqealardan biri 2035-yilgacha mudofaa va u bilan bog‘liq xarajatlarga yalpi ichki mahsulotning 5 foizini ajratish bo‘yicha yangi maqsadning rasman qabul qilinishi bo‘ldi. Bu avvalgi 2 foizlik ko‘rsatkichga nisbatan sezilarli o‘sishni anglatardi va, chamasi, uzoq vaqtdan beri yukni yanada teng taqsimlashga chaqirib kelgan AQSH hamda xavfsizlik sohasidagi vaziyat o‘zgarganini tan olgan Yevropa pozitsiyalarining yaqinlashuvini aks ettirardi. Garchi bu maqsad doimiy tahdidlarga jamoaviy javob sifatida shakllantirilgan bo‘lsa-da, u alyans a’zolarining imkoniyatlari va kutishlaridagi farqlarni ham ta’kidladi. Prezident Tramp, o‘z navbatida, kelishuvni Qo‘shma Shtatlar uchun muhim yutuq sifatida taqdim etdi va qo‘shimcha mablag‘larni harbiy xaridlarga, afzalroq tarzda mahalliy ishlab chiqarish orqali yo‘naltirishning muhimligini ta’kidladi.   Sammitdan sal oldin AQShning Eron yadro ob’ektlariga bergan aviazarbalari katta e’tibor tortdi. Prezident Tramp bu operatsiyani hal qiluvchi strategik yutuq deb ta’riflagan bo‘lsa-da, razvedka manbalari va xalqaro hamkorlarning dastlabki baholari ehtiyotkorroq edi. Operatsiya samaradorligining turlicha talqinlari harbiy harakatlarni ko‘p tomonlama kelishuv bilan muvofiqlashtirishning murakkabligini ko‘rsatdi. Shu bilan birga, Isroil va Eron o‘rtasidagi sulhning keng qamrovli diplomatik oqibatlari, yetakchilar keskinlikni yumshatish va muzokaralar jarayonini qayta boshlash bo‘yicha sa’y-harakatlarni davom ettirishni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsalar-da, hal etilmay qoldi.   Sammit, shuningdek, alyans dinamikasida shaxsiy diplomatiyaning rolini namoyish etdi. NATO Bosh kotibi Mark Ruttening fikr-mulohazalari, jumladan, muzokaralarda Trampni otasiga o‘xshatishi Qo‘shma Shtatlar bilan konstruktiv munosabatlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha keng ko‘lamli sa’y-harakatlarning bir qismi sifatida keng talqin qilindi. Garchi bunday imo-ishoralar sammit davomida hamjihatlikni mustahkamlashga yordam bergan bo‘lsa-da, ular institutsional qarorlar tobora ko‘proq shaxslar va alohida rahbarlarning afzalliklari bilan belgilanayotgani haqidagi savollarni ham keltirib chiqardi.   NATO munozaralarida Ukrainaning pozitsiyasi juda sezilarli bo‘lib qoldi. Prezident Vladimir Zelenskiy Rossiya kelgusi besh yil ichida NATOga a’zo davlatni nishonga olishi mumkinligi haqida ochiq ogohlantirdi va alyansni o‘z majburiyatlarini bajarishni tezlashtirishga chaqirdi. NATO yetakchilari Ukrainani qo‘llab-quvvatlashlarini, jumladan, mudofaa yordami va sanoat hamkorligini kengaytirishni yana bir bor ta’kidlagan bo‘lsalar-da, rasmiy a’zolik masalasi hal qilinmadi. Kelishmovchiliklar, ayniqsa Vengriya tomonidan, Ukrainaning kelajakdagi integratsiyasi va kengayish masalasida ittifoq ichida noaniqlik saqlanib qolayotganini ko‘rsatdi.   Sammitning iqtisodiy jihati ham e’tibordan chetda qolmadi. Fransiya prezidenti Emmanuel Makron mudofaa xarajatlarining oshishi va Atlantika orqali savdo ziddiyatlarining kuchayishi o‘rtasidagi potensial qarama-qarshilikdan xavotir bildirdi. Uning fikrlari harbiy majburiyatlar barqaror iqtisodiy asos va ittifoqchilar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch bilan mustahkamlanishi kerakligini tushunishning o‘sib borayotganini aks ettirdi. Shunday qilib, Makronning nutqi transatlantik munosabatlarning strategik, siyosiy va iqtisodiy jihatlari o‘zaro bog‘liqligini eslatdi.   Niderlandiyaning sammitni o‘tkazishdagi roli diplomatik ramziylikning muhimligini yana bir bor ko‘rsatdi. Puxta rejalashtirish va o‘zaro hamkorlikka individual yondashuv, jumladan, Prezident Trampni yuqori darajada kutib olish orqali Niderlandiya alyansning birligini mustahkamlashga va uning doimiy ahamiyatini ko‘rsatishga intildi. Bu sa’y-harakatlar asosiy siyosiy masalalar bo‘yicha yashirin keskinlikka qaramay, sammit deklaratsiyalarining nisbatan silliq qabul qilinishiga yordam bergan bo‘lishi mumkin.   Umuman olganda, NATOning 2025-yilgi sammiti shuni ko‘rsatdiki, institutsional majburiyatlar tasdiqlanishi va siyosiy maqsadlar qayta ko‘rib chiqilishi mumkin bo‘lsa-da, alyansning strategik mustaqilligi hali ham bahsli mavzu bo‘lib qolmoqda. Bugungi kunda NATO ham institutsional ustuvorliklar, ham ularni boshqaradigan shaxslar tomonidan belgilanadigan xavfsizlik sohasidagi vaziyatga moslashmoqda. Ushbu o‘zgarish alyansni uzoq muddatli istiqbolda mustahkamlaydimi yoki beqarorlashtiradimi, degan savol ochiq qolmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekiston Qirg‘iziston va Xitoy orqali Mo‘g‘ulistonga yangi transport yo‘lagini sinov tariqasida ishga tushirdi. 4500 kilometrlik yangi avtomobil yo‘nalishi bo‘yicha yuklarni yetkazib berish sakkiz kun davom etmoqda. Bu orqali mahalliy eksportchilar Mo‘g‘ulistonning hali yaxshi o‘rganilmagan bozoriga qo‘shimcha kirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqdalar. Bu esa ushbu mamlakat bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash nuqtai nazaridan juda dolzarbdir.   O‘zaro savdoni jadallashtirish yo‘li o‘tgan yili Mo‘g‘uliston prezidentining Toshkentga ilk davlat tashrifi chog‘ida belgilangan edi. Oliy darajadagi muzokaralarda tomonlar tovar ayirboshlash hajmini bir necha barobarga oshirish vazifasini qo‘yishdi. Bu esa imtiyozli savdo to‘g‘risidagi bitimni tayyorlashga turtki bo‘ldi. Joriy yil 24-25 iyun kunlari O‘zbekiston Prezidentining Ulan-Batorga javob tashrifi chog‘ida bu masala yana bir bor ustuvor vazifa sifatida ko‘rib chiqildi.   Hozirgi sharoitda ham ikki tomonlama savdo ko‘rsatkichlari barqaror o‘sishni namoyish etmoqda. Bu, ayniqsa, O‘zbekiston eksportiga tegishli bo‘lib, 2024-yilda umumiy hisobda 26 million dollardan oshdi. Bu o‘tgan yilga nisbatan ikki baravar ko‘pdir. Bunday o‘sish sur’ati mamlakatlararo transport aloqalarini rivojlantirishga, ayniqsa avtomobil tashuvlariga alohida e’tibor qaratishga turtki bermoqda. Chunki o‘tgan yili O‘zbekiston va Mo‘g‘uliston hukumatlari darajasida tegishli bitim imzolandi. O‘zaro tashuvlarga talab ortib borayotganini inobatga olib, ruxsatnoma blankalari sonini ikki barobarga oshirish bo‘yicha kelishuvga erishildi. Shuningdek, E-Permit tizimi asosida ularni elektron almashish bo‘yicha tayyorgarlik ishlari boshlandi.   O‘zbekiston Mo‘g‘ulistonga sabzavot va mevalar, oziq-ovqat mahsulotlari, to‘qimachilik buyumlari va avtomobillar yetkazib bermoqda. Talab yuqori bo‘lgan mahsulotlar turlarini va hajmini kengaytirish uchun ulkan imkoniyatlar mavjud. Buni amalga oshirish, shubhasiz, mamlakatlar o‘rtasida samarali va ishonchli transport aloqasini taqozo etadi.   Mo‘g‘uliston ikki yirik davlat - Rossiya va Xitoy bilan chegaradosh bo‘lib, dengizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatiga ega emas. Bu esa uning murakkab geoiqtisodiy holatini belgilab beradi. Garchi mamlakat “Rossiya-Mo‘g‘uliston-Xitoy” iqtisodiy koridorining markaziy bo‘g‘ini bo‘lib, uning doirasida “Ulan-Ude-Naushki-Ulan-Bator-Erlyan-Pekin-Tyanszin” transchegaraviy temir yo‘li va Shimoliy Xitoy dengiz portlari yo‘nalishidagi avtotrassa faoliyat yuritayotgan bo‘lsa-da, bundan ma’lum moliyaviy foyda olayotgan bo‘lsa-da, Mo‘g‘ulistonning tranzit imkoniyatlari faqat ushbu kichik hududlar bilan cheklangan. Qo‘shni mintaqalarga, shu jumladan Markaziy Osiyoga savdo yo‘nalishlarini kengaytirish Ulan-Batorga o‘z eksportini xilma-xil qilish nuqtai nazaridan katta istiqbollarni va’da qilmoqda.   Aytgancha, Markaziy Osiyo mintaqasi Mo‘g‘uliston uchun nafaqat istiqbolli bozor, balki jahon okeanlariga olib chiquvchi quruqlik ko‘prigi hamdir. Xususan, O‘zbekiston Hind okeani portlariga chiqadigan Transafg‘on temir yo‘l yo‘lagini yaratishga intilayotganini hisobga olgan holda, Mo‘g‘ulistonning Janubiy Osiyoga o‘tkazuvchisi bo‘lishi mumkin. Mo‘g‘ulistondan O‘zbekistonga yangi yuk yo‘nalishlarini Eron, uning janubiy dengiz portlari va G‘arbiy Osiyoning qolgan qismi yo‘nalishidagi transport-tranzit yo‘laklari bilan bog‘lash ham xuddi shunday samara beradi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo davlatlari bilan transport aloqasi Mo‘g‘ulistonga Kaspiy dengizi orqali Janubiy Kavkaz, Turkiya va Yevropaga yo‘l ochadi. “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston” temir yo‘li qurib bitkazilgach, bu tutashuv yo‘nalishlarining barchasi yuk tashish vaqti va xarajatlarini qisqartirish hisobiga yanada muhim ahamiyat kasb etishi va jozibador bo‘lishi kutilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

So‘nggi paytlarda Xitoy va AQSH o‘rtasidagi iqtisodiy va siyosiy raqobat, jumladan “savdo urushi”, jahon siyosatining asosiy omilga aylandi. Globallashuv davrida shakllangan global tartib beqarorlashmoqda. Ikki yetakchi global iqtisodiy o‘yinchi o‘rtasidagi ziddiyat butun dunyoga ta’sir ko‘rsatmoqda. Tahlilda XXR davlat tuzilmalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ikki yetakchi xalqaro mutaxassis: Sinxua universiteti vakili Yan Syuetun va Pekin universiteti vakili Van Szisining baholari keltirilgan.   Xitoy va AQSH o‘rtasidagi texnologik raqobat Xitoy va AQSH o‘rtasidagi savdo-texnologik munosabatlar tuzilishining o‘zgarishi strategik keskinlikning kuchayishi va tanlab ajralish yo‘nalishini aks ettiradi. Tramp ma’muriyatining “Amerika birinchi o‘rinda” tamoyiliga asoslangan siyosati proteksionizmga o‘tishni va Xitoyning asosiy sohalarda – yarimo‘tkazgichlar, sun’iy intellekt va ilg‘or texnologiyalarda o‘sishini cheklashga urinishlarni belgilab berdi. Biroq, keskin ritorika va tarif choralariga qaramay, ularning amaliy qo‘llanilishi iqtisodiy voqelik bilan cheklangan edi.   Ikki mamlakat ishbilarmon doiralari ikki tomonlama savdo va investitsiyalarni, ayniqsa agrar sektor va farmatsevtika kabi strategik muhim sohalarda saqlab qolishdan manfaatdor. To‘liq ajralish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas deb hisoblanadi.   Texnologik raqobat keskinlikning o‘zagi bo‘lib qolmoqda, ammo o‘zaro bog‘liqlikning chuqurligi va global ta’minot zanjirlarini uzishning yuqori xarajati to‘liq bo‘linishni imkonsiz qiladi. Yevropa Ittifoqi ko‘p tomonlamalik va tartibga solish mustaqilligiga urg‘u berib, ochiq qarama-qarshiliksiz texnologik suverenitetni saqlab qolishga intilib, yanada muvozanatli pozitsiyani egallaydi.   Umuman olganda, cheklangan hamkorlikni saqlab qolgan holda qisman, tanlab ajralish modeli shakllanmoqda.   Deglobalizatsiya va yetakchilik dinamikasi So‘nggi geosiyosiy o‘zgarishlar xalqaro munosabatlarning parchalanishi va global yetakchilikning AQSH, Xitoy va Yevropa Ittifoqi o‘rtasida qayta taqsimlanishi bilan birga deglobalizatsiya tendensiyasini ko‘rsatmoqda. Tramp ma’muriyati davrida AQShning xalqaro tashkilotlardan, jumladan JSST va Parij kelishuvidan chiqishi, shuningdek bir tomonlama tashabbuslarning kuchayishi Vashingtonning ko‘p tomonlama formatlarga shubha bilan qarashini ifodaladi. Bu AQShning “yumshoq kuchi”ni zaiflashtirdi, uning modelining jozibadorligini pasaytirdi va me’yoriy yetakchiligiga putur yetkazdi. Amerika demokratiyasining ichki inqirozlari va tashqi siyosatning majburiy xususiyatining kuchayishi bu tendensiyalarni yanada chuqurlashtirdi.   Shu fonda Xitoy iqtisodiy o‘sish va milliy tiklanishga intilishni davom ettirmoqda, mavjud tartibga to‘g‘ridan-to‘g‘ri e’tiroz bildirmasdan xalqaro ta’sirini kuchaytirmoqda. Bu Vashingtonda strategik tahdid sifatida qabul qilinmoqda.   Ushbu aktorlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir global muvozanatning siljishini aks ettiradi. AQSH “qattiq kuch” bo‘yicha ustunlikni saqlab qolmoqda, ammo Xitoy, ayniqsa yuqori texnologiyalar bo‘yicha farqni qisqartirmoqda. Dunyo kamroq integratsiyalashgan va strategik jihatdan yanada keskinlashgan bo‘lib bormoqda, bu yerda yetakchilik nafaqat iqtisodiy yoki harbiy salohiyat bilan, balki ko‘plab kesishuvchi inqirozlarni boshqarish qobiliyati bilan belgilanadi.   Trampning ikkinchi muddatidagi hamkorlik istiqbollari Donald Trampning AQSH prezidenti sifatidagi ikkinchi muddati Xitoy va jahon hamjamiyati bilan munosabatlarni murakkablashtirishi taxmin qilinmoqda. Proteksionizm va bir tomonlama harakatlarga yo‘naltirilgan “Amerika birinchi o‘rinda” siyosati, ayniqsa savdo, texnologiya va mafkurada keskinlikni kuchaytiradi. Qarama-qarshilik ritorikasiga qaramay, Trampning tranzaksion uslubi AQShga foydali bitimlar tuzishga imkon beradi, garchi xavfsizlik qarchig‘aylari va iqtisodiy pragmatiklar o‘rtasidagi ichki kelishmovchiliklar izchil siyosatni ishlab chiqishni qiyinlashtirsa-da.   Xitoyga bosim “yagona Xitoy” siyosatini saqlab qolgan holda Shinjon, Gonkong va Tayvandagi inson huquqlari bo‘yicha sanksiyalar bilan qo‘llab-quvvatlanadi. Xitoy va AQSH o‘rtasidagi harbiy va iqtisodiy hamkorlik mumkin, ammo byurokratik va siyosiy to‘siqlar bilan cheklangan, ayniqsa harbiy aloqalar va inqirozlarni boshqarish sohasida. Yevropa Ittifoqi Rossiyaning tajovuzkorligiga qarshi turish va vaziyatni keskinlashtirmaslik o‘rtasida muvozanatni saqlagan holda, AQShning adolatli savdo va mudofaa xarajatlarini oshirish talablariga duch keladi.   Rossiya-Ukraina mojarosi bo‘yicha Tramp ehtiyotkorlikka va harbiy ishtirokni minimallashtirishga moyil bo‘lib, ichki masalalarga ustuvorlik beradi. Umuman olganda, Trampning ikkinchi muddati ikki tomonlama keskinlikning kuchayishi, tranzaksion diplomatiya va ichki siyosiy bo‘linishlarni va’da qiladi, bu esa vaziyatning keskinlashuvining oldini olish va cheklangan hamkorlikni saqlab qolish uchun ehtiyotkor boshqaruvni talab qiladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Ubaydullo Xo‘jabekov, IXTI ko‘ngillisi Yaqinda D.Tramp ma’muriyatining immigratsiya siyosatini qat’iylashtirishi oqibatida Los-Anjelesda yuz bergan norozilik namoyishlari AQShda ham, undan tashqarida ham keng jamoatchilik e’tiboriga tushdi. Ayniqsa, bu holat Xitoy axborot makonida ham ichki siyosiy, ham geosiyosiy omillar tufayli faol muhokama qilinmoqda. Ushbu maqolada Xitoy ommaviy axborot vositalari, ekspertlar hamjamiyati va raqamli platformalar foydalanuvchilari tomonidan voqealarning talqin qilinishi ko‘rib chiqiladi, shuningdek, AQSH-Xitoy munosabatlari doirasida shakllanayotgan siyosiy narrativlar tahlil etiladi.   Matbuotda “Los-Anjeles isyonlari” deb nom olgan ommaviy norozilik namoyishlari noqonuniy muhojirlarga qarshi AQSH immigratsiya va bojxona politsiyasi (ICE) faoliyatining kuchayishiga javoban yuzaga keldi. Federal kuchlar, jumladan Milliy gvardiya va dengiz piyodalari bo‘linmalarining qo‘llanilishi Amerika jamiyati tomonidan ham, xorijda ham tanqidga uchradi, fuqarolik boshqaruvi tamoyillari va federal qonunchilikni (xususan, Posse Comitatus qonunini) buzish bo‘yicha bahslarga sabab bo‘ldi.   Kaliforniya gubernatori Gevin Nyusom sodir bo‘layotgan voqealarni “demokratik tuzumga tahdid” deb baholab, AQShning avtoritar davlatga aylanib qolishi xavfidan ogohlantirdi. Shu bilan birga, siyosiy munozaralarda norozilik harakatlariga tashqi kuchlarning ta’siri borligi haqidagi shubhalar kuchaydi. Respublikachi kongressmenlar namoyishchilarning Xitoy Kommunistik partiyasiga aloqador tashkilotlar bilan ehtimoliy aloqalari mavjudligini ta’kidlashdi. Bir qator manbalarga ko‘ra, AQShdagi so‘l harakatlarni, shu jumladan Sotsializm va ozodlik partiyasini (PSL) moliyaviy qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq bo‘lgan amerikalik tadbirkor Nevill Roy Singxem shaxsiga alohida e’tibor qaratilmoqda.   Xitoy axborot makonida Los-Anjeles voqealari keng jamoatchilik qiziqishini uyg‘otdi. WeChat va Little Red Book kabi raqamli platformalar kinoyali sharhlar maydoniga aylandi, ular orasida “ajoyib tomosha” iborasi ayniqsa ommalashdi. Shunday qilib, Xitoy jamiyatining bir qismi AQShda yuz berayotgan voqealarni Amerika tashqi siyosati ritorikasining “teskari ta’siri” sifatida qabul qilmoqda.   Global Times va China Daily kabi davlat nashrlari norozilik namoyishlarini Amerika boshqaruv modelining tizimli inqirozining aks etishi sifatida talqin qilmoqda. Tahririyat maqolalarida AQShning norozilik harakatlariga ikki yoqlama yondashuvi ta’kidlanmoqda: agar chet elda ular demokratik erkinliklarning namoyon bo‘lishi sifatida qo‘llab-quvvatlansa, o‘z hududida qattiq bostirilib kelinmoqda.   Shu bilan birga, xitoylik foydalanuvchilar va sharhlovchilarning aksariyati kuzatuvchi rolini afzal ko‘rib, kutish yoki betaraf pozitsiyani egallamoqda. The Monitor nashri tomonidan keltirilgan WeChat platformasidagi mashhur izohlardan birida shunday deyiladi: “Xitoyliklar sifatida biz Amerikada sodir bo‘layotgan voqealarda hech qanday tarafni olmasligimiz kerak. Biz shunchaki kuzatuvchi bo‘lib, Amerikaning bu go‘zal manzarasi qanday rivojlanishini tomosha qilsak yetarli”.   Xitoy nuqtai nazaridan tahlil qilinganda, Los-Anjeles voqealari nafaqat mahalliy inqiroz, balki G‘arbning eng yirik davlati boshqaruvidagi chuqur tizimli muammolarning namoyon bo‘lishi sifatida qaralmoqda. Xitoylik tahlilchilarning ta’kidlashicha, prezident D.Tramp vaziyatdan saylovchilarni safarbar qilish va prezidentlik vakolatlarini kengaytirish uchun foydalanishi mumkin. Biroq tinch namoyishchilarga qarshi kuch ishlatilishi va bu aralashuvning huquqiy jihatlariga xalqaro e’tibor AQShning “demokratiya tayanchi” sifatidagi tashqi siyosiy obro‘siga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.   Rasmiy Pekin voqealarga baho berishdan o‘zini tiymoqda, ammo vaziyatning rivojlanishini diqqat bilan kuzatib bormoqda. Los-Anjeles voqealari ichki ziddiyatlar sharoitida demokratik institutlarning zaifligini ko‘rsatadi va xitoylik sharhlovchilarning fikriga ko‘ra, tashqi siyosiy aralashuvga emas, balki ichki boshqaruvga e’tibor qaratish zarurligi haqida saboq bo‘lishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Isroil va Eronning bir-biriga qarshi harbiy hujumlari Hormuz bo‘g‘ozini to‘sib qo‘yish xavfini oshirdi, bu esa bo‘g‘ozning xalqaro savdo-tranzit yo‘laklari va portlarini blokirovka qilish qo‘rquvini keltirib chiqardi. Ushbu mumkin bo‘lgan stsenariy Eron hukumati tomonidan “milliy xavfsizlikka tahdid” tufayli ko‘rib chiqilmoqda, dedi Eron parlamentining Milliy xavfsizlik va tashqi siyosat qo‘mitasi a'zosi Esmail Kosari 14 iyun kuni.   Hormuz bo‘g‘ozining global neft savdosi va suyultirilgan tabiiy gaz (LNG) uchun geostrategik ahamiyati, turli hisob-kitoblarga ko‘ra, bo‘g‘oz orqali global neft, kondensat va neft mahsulotlarining taxminan 15-20% va suyultirilgan tabiiy gazning 30% dan ortig‘i o‘tadi. Bo‘g‘oz orqali tashiladigan neft hajmining 82 foizi Osiyo mamlakatlariga, qolganlari Evropaga to‘g‘ri keladi. Xitoy import qilgan LNGning 24 foizi bo‘g‘oz orqali etkazib beriladi.   Hatto bo‘g‘ozning shimolidagi Eronning yirik Bender Abbos dengiz portining vaqtincha to‘xtatilishi ham xalqaro yuk oqimlarida, shu jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridan qulashga olib kelishi mumkin. Bo‘g‘oz sohilidagi Fujayra va Dubay va boshqa mamlakatlarga yuklarni tashish uchun yirik yuk tashish markazlari kabi boshqa portlar turishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, Agar Saudiya Arabistoni va BAA qandaydir tarzda neft eksportining bir qismi uchun Hormuz bo‘g‘ozini chetlab o‘tishlari mumkin bo‘lsa, Qatar va BAAda LNG eksporti uchun alternativa yo‘q.   Shuning uchun Hormuz bo‘g‘ozi moliyaviy logistika sohasida muhim o‘rin tutadi, chunki bo‘g‘oz orqali kemalar oqimining har qanday to‘xtashi butun dunyo bo‘ylab katta yuk tashish xarajatlariga olib keladi, ta'minot zanjiri uzilishi va samarasiz bo‘lishi mumkin. Natijada, xalqaro bozorlarda energiya narxlari nazoratdan chiqib ketadi; neft ta'minotiga bog‘liq bo‘lgan va uni sotishga bog‘liq bo‘lgan mamlakatlar halokatli oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, Eron mutaxassislarining fikriga ko‘ra, Hormuz bo‘g‘ozining yopilishi bozorga neft etkazib berishning keskin pasayishiga olib kelishi mumkin va neft narxi bir barrel uchun 250 dollargacha ko‘tarilishi mumkin. Iroq TIV ma'lumotlariga ko‘ra, bo‘g‘ozning yopilishi Fors ko‘rfazi va Iroqdan kuniga taxminan 5 million barrel neft yo‘qotilishiga va narxlarning bir barrel uchun 200-300 dollargacha ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. JP Morganning hisob-kitoblariga ko‘ra, kemalar uchun xavf kuchayganda, Brent neftining narxi bir barrel uchun 120-130 dollargacha ko‘tarilishi mumkin.   Hozirgi vaqtda neft ta'minoti bir xil darajada qolmoqda, garchi yaqin Sharqdagi keskinliklar vaziyatni sezilarli darajada yomonlashtirishi xavfi ortib bormoqda. Eron va Isroil o‘rtasidagi mojaroni hal qilishda noaniqlik tufayli neft etkazib berish xavfi har kuni eng yuqori darajada. Har qanday keyingi eskalatsiya faqat neft bozorini etkazib berishning haqiqiy yo‘qotishlariga yaqinlashtiradi.   Xulosa qilib aytganda, biz quyidagilarni aytishimiz mumkin.   Birinchidan. Geosiyosiy ziddiyat geoiqtisodiy tsugtsvangga olib keldi, bu xalqaro neft ta'minoti va jahon savdosiga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Xalqaro bozor ishtirokchilari nafaqat Hormuz bo‘g‘ozidagi yuk tashish xavfini, balki savdo va transport yo‘laklari va bo‘g‘oz portlariga oqimlarni ham diqqat bilan baholaydilar. Hormuz bo‘g‘ozi bo‘ladi tobora manfaatdor tomonlar uchun muhim strategik vositaga aylanmoqda.   Ikkinchidan. Hormuz bo‘g‘ozi jahon iqtisodiyotining muvofiqlashtirilgan rivojlanishi uchun ulkan salohiyatga ega. Bo‘g‘ozning uzel portlari nafaqat neft, balki xalqaro dengiz savdosining muhim tranzit-logistika zanjirlari hisoblanadi. Shuning uchun bo‘g‘oz orqali xalqaro kemalar oqimi to‘siqsiz davom etishi, asosiy dengiz portlari orqali xalqaro savdo to‘xtatilmasdan amalga oshirilishi va Hormuz bo‘g‘ozidagi vaziyatga manfaatdor tomonlarning etuk qarashlari g‘alaba qozonishi kerak.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.