Bolgariyaning yevrohududga qo‘shilishi masalasi shunchaki makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va institutsional tartiblarni bajarish emas. Bu yanada chuqurroq jarayon - ishonchni mustahkamlash, barqarorlikni ta’minlash va mamlakatning Yevropa Ittifoqidagi strategik o‘rnini belgilashdir. 2007-yilda YIga a’zo bo‘lganidan beri Bolgariya ko‘pincha siyosiy beqarorlik, zaif institutlar va tashqi ta’sirga beriluvchanlik tufayli integratsiya loyihasining chetki ishtirokchisi sifatida qabul qilingan. Biroq 2025-yilda mamlakat bu qarashni o‘zgartirishga jiddiy urinayotganga o‘xshaydi – yevroga o‘tish navbatdagi texnik qadam emas, balki iqtisodiy va siyosiy rivojlanish yo‘nalishini qayta belgilash imkoniyati sifatida ko‘rilmoqda.   Rasman Bolgariyaning muvaffaqiyatga umid qilishga asoslari bor. Davlat qarzi YaIMning 24 foizi atrofida ushlab turilmoqda, 2025-yilda byudjet taqchilligi 3 foiz doirasida, inflyatsiya 2,8 foiz darajasida, ya’ni Yevropa Markaziy banki belgilagan me’yorlar ichida. Lev uzoq vaqtdan beri yevroga bog‘langan, avval valyuta kengashi orqali, 2020-yildan boshlab esa Yevropa valyuta kurslari mexanizmi II doirasida. Bu barqarorlikni saqlashga va keskin o‘zgarishlarsiz o‘tishga tayyorgarlik ko‘rishga yordam beradi. Markaziy bank va hukumat moliyaviy intizomni yaxshilash bo‘yicha izchil ish olib bormoqda – samarasiz xarajatlarni qisqartirmoqda, yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashmoqda va soliq ma’muriyatchiligini takomillashtimoqda.   Biroq, hamma narsa faqat raqamlarga borib taqalmaydi. Ichki yaqinlashuv masalalari hal etilmagan. Unumdorlik muammolari, raqamli ko‘nikmalarning pastligi – bu qiyinchiliklarning bir qismi, xolos. Masalan, aholining atigi uchdan bir qismi asosiy raqamli ko‘nikmalarga ega, bu esa YI o‘rtacha ko‘rsatkichidan ancha orqada. Demak, keng ko‘lamli ta’lim va institutsional islohotlarsiz mamlakat yangi moliyaviy voqelikka moslashishi qiyin bo‘ladi.   Bunga siyosiy beqarorlik omilini ham qo‘shish kerak. Rozen Jelyaskov boshchiligidagi yangi koalitsion hukumat Yevropa integratsiyasini asosiy ustuvor yo‘nalish sifatida qo‘llab-quvvatlashini e’lon qildi, ammo uning tarkibida mutlaqo qarama-qarshi qarashlarga ega partiyalar, jumladan, ochiqdan-ochiq Rossiyaga moyil kuchlar ham bor. 2025-yil may oyida prezident Radev yevroni joriy etish bo‘yicha referendum o‘tkazishni taklif qildi. Bu esa hatto eng yuqori darajada ham yakdillik yo‘qligidan darak berdi. Biroq, parlament mamlakatning YI oldidagi majburiyatlarini ro‘kach qilib, bu tashabbusni qo‘llab-quvvatlamadi.   Yevroga o‘tishning ehtimoliy afzalliklari sezilarli – bu tranzaksiya xarajatlarining kamayishi, valyuta xatarlarining yo‘qolishi va yevrohududning chuqurroq moliya bozorlariga kirishdir. Uzoq muddatli istiqbolda bu investorlarning ishonchini mustahkamlashi va iqtisodiyotga mablag‘ jalb qilishni osonlashtirishi mumkin. Mamlakat ichida raqobat kuchayadi, bu nazariy jihatdan narxlar shakllanishi va iste’molchilar ishonchiga ta’sir ko‘rsatishi kerak. Biroq, xavf-xatarlarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim: yevroga o‘tishda narxlarning qisqa muddatli o‘sishi tez-tez uchraydi, ayniqsa sotuvchilar narxlarni yuqoriga yaxlitlashni boshlasa.   Yana bir muhim jihat – jamoatchilik fikri. Ijtimoiy so‘rovlarga ko‘ra, bolgarlarning taxminan 70 foizi yevroga qarshi yoki o‘tishni kechiktirmoqchi. Odamlar narxlarning oshishidan, iqtisodiyot ustidan nazoratni yo‘qotishdan va tashqi ta’sirning kuchayishidan xavotirda. Bu qo‘rquvlar noto‘g‘ri ma’lumotlar bilan kuchaytirilmoqda. Ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanib, “omonatlarni musodara qilish” va boshqa vahimali afsonalarni tarqatayotgan “Vozrojdeniye” kabi Rossiyaga moyil partiyalar bunda faol ishtirok etmoqda. Bunga javoban hukumat maslahatlashuvlarni boshladi, axborot markazlarini ochmoqda va targ‘ibot kampaniyalari o‘tkazmoqda, ammo hozircha bu yetarli emas.   Madaniy jihatni ham hisobga olish muhim. Ko‘pchilik bolgarlar uchun lev shunchaki valyuta emas, balki mustaqillik ramzidir. Undan voz kechish Bryussel va YeMBga yon berish sifatida qabul qilinadi. Ammo boshqa mamlakatlar – Boltiqbo‘yi, Xorvatiya tajribasi shuni ko‘rsatadiki, to‘g‘ri strategiya bilan o‘tish nisbatan og‘riqsiz kechadi. Masalan, 2023-yil yanvar oyida yevroga o‘tgan Xorvatiyada inflyatsiya ozgina oshdi, investitsiyalar esa ko‘paydi.   Bolgariya misoli O‘zbekiston uchun ham ahamiyatli. Birinchidan, mamlakat institutlar, makroiqtisodiyot va tartibga solish muhiti nuqtai nazaridan yanada ishonchli hamkorga aylanmoqda. Bu, ayniqsa, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi, axborot texnologiyalari va yengil sanoat kabi sohalarda hamkorlikni chuqurlashtirish uchun yaxshi imkoniyatdir. Ikkinchidan, Bolgariyani qo‘shma korxonalar, savdo vakolatxonalari, logistika zanjirlarida ishtirok etish orqali yevrohudud bozoriga chiqish uchun qulay platsdarm sifatida ko‘rish mumkin. Uchinchidan, Bolgariyaning Yevropa Markaziy banki bilan munosabatlarni qanday yo‘lga qo‘yayotganini kuzatish foydali – agarda O‘zbekiston global moliyaviy institutlarga integratsiyasini chuqurlashtiradigan bo‘lsa, bu kelajakda qimmatli tajriba bo‘lishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Global iqtisodiyotning istiqbollari 2025 yilgi oldingi prognozlarga nisbatan sezilarli darajada yomonlashdi. Tariflarning oshishi va savdo siyosatidagi noaniqlik ta’minot zanjirlarining keskinlashishiga, ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga olib kelishi va korxonalarni investitsiyalarni kechiktirish yoki kamaytirishga undashi kutilmoqda. Bu 2025-yil iyun oyi boshida BMTning iqtisodiy va ijtimoiy masalalar departamenti (DESA-UN) tomonidan e’lon qilingan global iqtisodiy vaziyat va istiqbollar haqidagi ma’lumotlarda tasdiqlangan. Global iqtisodiy o‘sish 2025 yilda 2,4 foizga, 2024 yildagi 2,9 foizga pasayishi kutilmoqda. Shu bilan birga, 2025 yilda rivojlangan iqtisodiyotlarning o‘sish sur’ati 2024 yildagi 1,8 foizdan 1,3 foizni tashkil etadi, bu xususiy investitsiyalarning zaiflashishi, savdo keskinligi va davom etayotgan siyosiy noaniqlikni aks ettiradi.   DESA-UN Shimoliy Amerika mintaqasida iqtisodiy pasayishni bashorat qilmoqda. 2025 yilda AQShda o‘sish atigi 1,6 foizni tashkil etadi, bu 2024 yildagi 2,8 foizdan ancha past. Kanada, shuningdek, iqtisodiy o‘sishning 1,6% gacha pasayishini bashorat qilmoqda, bu yanvar oyidagi prognozga nisbatan 1,8% pasayish. Ushbu pasayish ichki talabning zaiflashishi bilan bog‘liq, chunki ko‘tarilgan tariflar uzoq muddatli iste’mol tovarlari narxini oshirib, iste’molni cheklaydi. AQSh, Meksika va Kanada o‘rtasidagi kelishuvga binoan tariflarni rag‘batlantirish ba’zi salbiy ta’sirlarni yumshatishi kutilmoqda.   Evropa Ittifoqining tashvishli iqtisodiyoti, DESA-UN ma’lumotlariga ko‘ra, 2025 yilda atigi 1,0 foizga o‘sadi. Asosiy muammolarga savdo to‘siqlarining kuchayishi, siyosiy noaniqlikning kuchayishi va AQSh va Xitoyda o‘sishning sekinlashishi kiradi. Eng muhimi, ishlab chiqarishga bog‘liq bo‘lgan va Germaniya kabi AQSh bilan kuchli savdo aloqalariga ega bo‘lgan mamlakatlarning istiqbollari yomonlashdi. Xorvatiya, Gretsiya, Portugaliya va Ispaniya kabi xizmat ko‘rsatish sohalariga yo‘naltirilgan mamlakatlar yuqori iste’mol xarajatlari va turizm va mehmonxona biznesining barqaror tiklanishi tufayli katta barqarorlikni bashorat qilmoqda.   DESA-UNning MDHdagi iqtisodiy o‘sish bo‘yicha prognozlari ayniqsa xavotirli, bu erda keskin sekinlashishi kutilmoqda - 4,5 yilda 2024% dan 2,5 yilda 2025% gacha. Rossiya iqtisodiyoti ishchi kuchi etishmasligi va qattiq pul-kredit siyosati tufayli atigi 1,5 foizga o‘sadi. Neft va gaz narxlarining pasayishi mintaqadagi energiya eksport qiluvchi mamlakatlarning moliyaviy istiqbollarini yanada yomonlashtiradi. Rossiya bilan vositachilik savdosiga juda bog‘liq bo‘lgan ba’zi MDH mamlakatlari ham o‘sish istiqbollarining pasayishiga duch kelmoqdalar.   Osiyo-tinch okeani mintaqasining rivojlangan mamlakatlarida jahon savdosidagi keskinlik va tashqi talabning sekinlashishi 2025 yil uchun iqtisodiy o‘sish istiqbollarini yomonlashtirmoqda. Yaponiya iqtisodiyoti, DESA-UNning prognozlariga ko‘ra, 0,7 foizga o‘sadi, chunki iste’molning pasayishi iqtisodiyotga bosim o‘tkazishda davom etmoqda. Koreya Respublikasida pul-kredit siyosatini yumshatish bo‘yicha davom etayotgan sa’y-harakatlarga qaramay, ichki talabning sekin tiklanishi kuzatilmoqda.   DESA-UNning prognozlariga ko‘ra, jahon savdosidagi vaziyat keskin sekinlashadi: savdo hajmining o‘sishi 2025 yilda 1,6 foizga, 2024 yildagi 3,3 foizga tushadi. Neft, sanoat metallari va minerallarni o‘z ichiga olgan asosiy tovarlar narxlarining pasayishi global talabning pasayishini aks ettiradi, bu esa resurslarga bog‘liq iqtisodiyot uchun qo‘shimcha muammolarni keltirib chiqaradi. Xizmatlar savdosi barqaror bo‘lib qolmoqda, bu raqamli xizmatlarning tez tarqalishiga yordam beradi, bu esa hozirgi kunda jahon eksportining 14 foizini tashkil etadi. Ta’lim, moliya va sog‘liqni saqlash kabi sohalar sun’iy intellektning keng qo‘llanilishidan foyda ko‘rdi. 2025-yil boshida Markaziy banklar foiz stavkalarini uch baravar pasaytirgani ham tashvish uyg‘otmoqda. DESA-UN ta’kidlaganidek, Evropa Markaziy banki inflyatsiyaning pasayishi va iqtisodiy o‘sishning turg‘unligi sharoitida foiz stavkalarini pasaytirdi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘plab Markaziy banklari inflyatsiya pasayishi bilan pul-kredit siyosatini asta-sekin yumshatmoqda. Biroq, Braziliya barqaror inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun foiz stavkalarini oshirdi.   Ko‘pgina mamlakatlarning soliq-byudjet siyosati, DESA-UNning prognozlariga ko‘ra, tobora cheklangan bo‘lib bormoqda, garchi uni qo‘llash ko‘lami juda farq qilsa ham. AQShda 2025 yilda YaIMning 6 foizidan oshishi kutilayotgan katta byudjet taqchilligi mavjud. Evropa Ittifoqining bir nechta a’zo davlatlari mudofaaning yuqori xarajatlarini qoplash uchun yumshatilgan byudjet qoidalaridan foydalanadilar, Xitoy esa iqtisodiy o‘sishni qo‘llab - quvvatlash uchun byudjet imtiyozlarini kengaytirmoqda. Aksincha, rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyati yuqori darajadagi qarzdorlik va cheklangan byudjet imkoniyatlariga duch kelishmoqda. Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat foiz to‘lovlari sezilarli darajada oshdi. Davom etayotgan savdo mojarosi, ortib borayotgan noaniqlik va global iqtisodiy sharoitlarning yomonlashishi rivojlanayotgan mamlakatlarning qarz muammolarini yanada kuchaytirishi va ularning iqtisodiy o‘sishni kuchaytirish qobiliyatini yanada cheklashi mumkin.   Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, global iqtisodiyotning zaiflashishi taraqqiyotni xavf ostiga qo‘yadi va savollar tug‘diradi. Global iqtisodiyotdagi bu jarayonlar nimaga olib keladi: retsessiyaga yoki bu iqtisodiy inqiroz arafasida? Biz o‘sish sur’atlarining pasayishi va tovarlar savdosining pasayishi qashshoqlikning pasayishiga to‘sqinlik qilayotganini, tengsizlikni kuchaytirayotganini va barqaror rivojlanish tashabbuslari uchun resurslarni cheklayotganini ko‘rmoqdamiz.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

So‘nggi bir oy davomida O‘zbekiston bo‘ylab qilgan sayohatimiz ko‘plab ajoyibotlarni namoyon etdi, biroq ularning hech biri kinorejissyor uchun mamlakatda videomahsulotlar sifatiga berilayotgan g‘ayritabiiy e’tiborchanlik darajasidan ko‘ra hayratlanarliroq bo‘lmadi: talabalarning ijtimoiy tarmoqlardagi hisoblaridan tortib ta’lim muassasalarigacha, musiqiy kliplar va parvozlar xavfsizligi bo‘yicha videoroliklargacha.   Turli universitetlarga dastlabki tashriflarimiz boshidanoq media kontentni professional darajada ishlab chiqarish tendensiyasiga ishora qildi. Bu yerda hatto “BMT modeli” yoki munozaralar kabi talabalar tadbirlari ham ko‘p sonli media jamoasi tomonidan professional televidenie kameralari va yoritish uskunalari yordamida suratga olinardi. Biz tashrif buyurgan ba’zi universitet tadbirlarida davlat telekanallari vakillari ham ishtirok etdi. Toshkentdan tashqaridagi hududlarni kezib, til markazlariga borganimiz sari bu tendensiya davom etaverdi. Hatto kam ta’minlangan, oz sonli talabalar va cheklangan o‘quv resurslariga ega bo‘lgan markazlarda ham ekskursiya doimo yangi avlod ko‘zgusiz kameralari, softboksli ikkita asosiy chiroq, yoqama mikrofonlar to‘plami va RGB yorug‘lik trubkalari o‘rnatilgan "media burchagi"ga tashrif buyurishni o‘z ichiga olardi. Ushbu jihozlar, garchi murakkab va ishlash uchun professional bilimlarni talab qilsa-da, markazlarning ko‘lami va maqsadlaridagi sezilarli farqlarga qaramay, barcha hududlarda hayratlanarli darajada bir xil edi.   Turli o‘quv markazlarining Instagramidan olingan suratlardan kollaj   Video ishlab chiqarishdagi bu bir xillik qayerdan kelib chiqadi? Bu kichik korxonalarning mijozlarni jalb qilish uchun o‘rnatilgan markazlarga taqlid qilishi natijasimi? Javob, chamasi, ham madaniyatda, ham iqtisodiyotda yashiringan.   Ijtimoiy tarmoqlarda e’lon qilinadigan sayqallangan professional kontent, ayniqsa vertikal video kontent sun’iy, tanlab olingan va shu bois e’tibordan chetda qoladigan deb hisoblanadigan Shimoliy Amerikadan farqli o‘laroq, O‘zbekistonning video kontentga munosabati Sharqiy Osiyonikiga o‘xshaydi. Xitoy yoki Yaponiyada odamlar professional kinoni tovarlarni targ‘ib qilishga qaratilgan jonli efirlar bilan yonma-yon ko‘rishga o‘rganishgan va yuqori sifatli videoni mahsulotga bo‘lgan ishonch bilan bog‘lashadi. Prosumar darajasidagi kameralar, ular yordamida vertikal videolar olinadigan, Osiyo mamlakatlarida ancha keng tarqalgan. Xuddi shunday mantiq O‘zbekistonda ham qo‘llaniladi: o‘quv markazlari algoritm va qisqa videolarni afzal ko‘radigan aholiga moslab, internetdagi o‘z qiyofasiga katta e’tibor qaratadi.   Biz tashrif buyurgan davlat maktablaridan farqli o‘laroq, ularning ma’murlari va menejerlarining aksariyati 30 yoshdan oshgan bo‘lsa-da, yaqinda tashkil etilgan til markazlari va xususiy maktablar ko‘pincha yoshlar tomonidan boshqariladi. Biz tashrif buyurgan Qarshi shahridagi ingliz tili o‘quv yurtlaridan biri 21 va 17 yoshli opa-singil tomonidan mustaqil boshqarilar edi. Ular uchun ijtimoiy tarmoqlar talabalarni targ‘ib qilish va jalb qilishning asosiy vositasi hisoblanadi. Ushbu markazlarning ko‘plab egalari marketingdagi muvaffaqiyatlarining katta qismini ommaviy axborot vositalarida professional ishtirok etish bilan bog‘lashadi. Brending muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu markazlar tomonidan taklif etilayotgan onlayn kurslar bozori tobora kengayib borayotgani sababli, ijtimoiy tarmoqlardagi targ‘ibot yaqin kelajakda so‘nmaydi. Talabalarni jalb qilishning ma’lum bir formulasi o‘z samaradorligini isbotlaganidan so‘ng – bu holatda RGB chirog‘i bilan yoritilgan kitob javoni oldida turgan va AQShning nufuzli universitetlariga kirish sirlarini tushuntirayotgan professional yoritilgan shaxs - boshqalar undan o‘rnak olishadi. Ushbu videolar orqali biz O‘zbekiston ta’lim tizimining kelajagiga nazar tashlashimiz va unda ijtimoiy tarmoqlar qanday rol o‘ynashini ko‘rishimiz mumkin. Tadbirkorlik ruhi yaqqol ko‘zga tashlanadi: yoshlar xuddi shunday murakkab sinovlarni boshdan kechirayotgan boshqalarga yordam berish uchun bilimlarini ulashadi. Biroq, boshqalarga ta’lim haqida ma’lumot berishda ijtimoiy tarmoqlar tomonidan kuchaytirilgan kontentni haddan tashqari ko‘paytirish natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan “avlod yo‘qotilishi”ga alohida e’tibor qaratish lozim.   Biz ko‘rgan musiqiy kliplarda ham yoshlarning Amerika madaniyatiga intilishi aks etgan. O‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan Osiyo, Yevropa va Lotin Amerikasi kliplaridan farqli o‘laroq, hozirda o‘zbek hitparadlarida yetakchilik qilayotgan zamonaviy kliplarning aksariyati amerikalik muqobillari bilan bir xil uslubda ishlab chiqariladi: donadorlik, kinoplyonkaga taqlid, yorqin rangli tipografiya va Amerika pop madaniyatiga ko‘plab havolalar. Ammo yoshlar o‘rtasidagi bunday tendensiya O‘zbekistonning umumiy madaniy yo‘nalishlarini aks ettirmasligi mumkin.   Toshkentga qaytish uchun “O‘zbekiston havo yo‘llari” aviakompaniyasi reysiga o‘tirdik. Parvoz xavfsizligi bo‘yicha videolarni doimo taqqoslash qiziqarli, ayniqsa milliy aviakompaniyalar misolida. Bu videolar o‘ziga xos taqqoslash obyekti bo‘lib, mamlakatning keng madaniy tendensiyalarini aks ettiradi va shu bilan birga, mamlakat o‘zini xorijiy sayyohlar uchun jahon sahnasida qanday namoyon etmoqchi ekanligini ko‘rsatadi. Boshqalarga nisbatan, “O‘zbekiston havo yo‘llari” videosining uslubi qiziqarli oraliq o‘rinni egallaydi.   Boyigan Yaqin Sharq aviakompaniyalarining ko‘pchilik videolari, ularning mamlakatlari singari, g‘arb madaniy qadriyatlariga yo‘naltirilgan. “Qatar Airways” o‘z videoroligiga Kevin Xartni ovoz beruvchi sifatida taklif qilgan va Qatar madaniyati elementlari unda faqat orqa planda mozaika shaklida ko‘rinadi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” videoroligi uslub jihatidan hali ham g‘arb aviatashuvchilariga yaqin. “Air Canada” yoki “Air France” videolaridagi kabi, har bir alohida qism – xavfsizlik kamarlari, qaytarma o‘rindiqlar, qutqaruv nimchalari – mamlakatning turli hududlarida suratga olingan, uning xilma-xilligini ko‘rsatish uchun. Samolyotning xavfsizlik tizimlari namoyishi boshqa elementlar yoki dekoratsiyalar bilan uyg‘unlashtirilgan. Yuk javonlari bozordagi o‘zbek qo‘l savatlari sifatida, favqulodda chiroqlar esa Shohizinda xiyoboni ko‘rinishida tasvirlangan.   G‘arbcha shaklga qaramay, videoning mazmuni chuqur o‘zbekona. Video davomida o‘zbek milliy liboslari va musiqasi ustuvorlik qiladi. “Air Astana” videosi juda yaqin taqqoslash imkonini beradi. Xavfsizlik choralari namoyish etilgan film Qozog‘istonning turli joylarida xavfsizlik funksiyalarini gibrid muhitga singdirib suratga olingan. Biroq u ko‘proq g‘arbga yo‘naltirilgandek tuyuladi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” foydalanayotgan an’anaviy musiqadan farqli o‘laroq, “Air Astana” madaniy musiqiy motivlarni elektr-pop bilan uyg‘unlashtiradi, bu esa “O‘zbekiston havo yo‘llari” videosida seziladigan madaniy faxr qatlamini yo‘qotadi. Registon maydoni va Ayozqal’a kabi manzaralar O‘zbekistonni g‘arblik sayyohlar uchun mo‘jizalar mamlakati sifatida emas, balki O‘zbekiston madaniyati bilan tanishishni istagan odamlarni jalb qiladi.   O‘zbekiston tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Ushbu sayohat davomidagi kuzatuvlar va norasmiy suhbatlardan Amerika madaniyatining yoshlar uchun naqadar jozibador ekanligini aniq ko‘rishimiz mumkin. Shunga qaramay, mamlakatning keng xalqaro munosabatlari doirasida bo‘lgani kabi, tashqi ta’sir va ichki o‘ziga xoslikni saqlab qolish o‘rtasida muvozanatni saqlash qobiliyati hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Ommaviy axborot vositalari, ta’lim va madaniy eksport sohasida O‘zbekiston chorrahada turibdi - uning o‘z tarixini qanday hikoya qilishga qaror qilishi nafaqat dunyo uni qanday qabul qilishini, balki hozirgi va kelgusi avlodlar o‘zini qanday anglashini ham belgilaydi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Xalqaro valyuta jamg‘armasining (XVJ) “Jahon iqtisodiyotining istiqbollari: siyosatdagi o‘zgarishlar fonida muhim lahza” (World Economic Outlook: A Critical Juncture amid Policy Shifts) ma’ruzasida 2025 va 2026 yillarda jahon iqtisodiyoti rivojlanishining juda qiziqarli tarixiy faktlari, baholari va prognozlarini taqdim etdi.   XVJ prognoziga ko‘ra, global o‘sish sur’ati 2025 - yilda 2,8% va 2026-yilda 3% oralig‘ida bo‘ladi, bu 2025-yil yanvar oyida har ikki yil uchun prognoz qilingan 3,3% darajadan past bo‘ladi. 2025-yilda rivojlangan mamlakatlarda o‘sish 1,4% ni tashkil qilishi kutilmoqda, AQShda esa o‘sish 1,8% gacha sekinlashishi mumkin, bu iqtisodiy siyosatdagi noaniqliklar, savdo keskinliklari va talab dinamikasining zaiflashishi bilan bog‘liq. Shuningdek, evro zonasida iqtisodiy o‘sish 0,2% ga sekinlashadi va 0,8% ni tashkil qiladi. Rivojlanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘sish sur’ati 2025 yilda 3,7% gacha, 2026 yilda esa 3,9% gacha pasayadi. Shu bilan birga, Xitoy kabi so‘nggi savdo tadbirlaridan eng ko‘p zarar ko‘rgan mamlakatlar uchun o‘sishning sezilarli darajada pasayishi kutilmoqda. Global umumiy inflyatsiya 2025-yil yanvar oyida kutilganidan bir oz sekinroq pasayishi va 2025-yilda 4,3% va 2026-yilda 3,6% ga yetishi kutilmoqda. Shu bilan birga, iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar uchun 2025 yilgi prognoz sezilarli darajada yaxshilandi va rivojlanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun bu biroz pasaytirildi. Shuningdek, iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar hukumatlari ham kutilmoqda o‘rtacha 2025-26 yillarda va kamroq darajada 2027 yilda fiskal siyosatni kuchaytirish.   XVJ hisobotida ta’kidlanganidek, savdo keskinligining tez sur’atlarda kuchayishi va jahon siyosatidagi noaniqlikning o‘ta yuqori darajasi global iqtisodiy faoliyatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Prognozda savdo siyosatidagi noaniqlikning yanada kuchayishi qisqa va uzoq muddatli istiqbolda jahon iqtisodiyotining o‘sish sur’atlarining yanada pasayishiga olib kelishi mumkin degan pozitsiya ustunlik qiladi. Shunday qilib, jahon savdosining o‘sishi 2025 yilda 1,7 foiz punktgacha sekinlashishi kutilmoqda. Ushbu prognoz savdo oqimlariga ta’sir ko‘rsatadigan tarif cheklovlarining kuchayishini aks ettiradi.   XVJ prognozlariga ko‘ra, Markaziy Osiyoda o‘sish sur’ati 2024 yildagi taxmin qilingan 2,4 foizdan 2025 yilda 3,0 foizgacha va 2026 yilda 3,5 foizgacha tezlashadi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida YaIMning o‘sishi quyidagicha prognoz qilinmoqda: Qozog‘istonda 2025 yilda – 4,9%, 2026 yilda – 4,3%; Qirg‘iziston 2025 yilda – 6,8%, 2026 yilda – 5,3%; Tojikiston 2025 yilda – 6,7%, 2026 yilda – 5,0%; Turkmaniston 2025 yilda –4,9%, 2026 yilda-5,0%; Turkmaniston 2025 yilda - 2,3%, 2026 yilda 2,3%; O‘zbekiston 2025 yilda 5,9%, 2026 yilda 5,8%.   Jahon iqtisodiyotidagi rivojlanayotgan tendentsiyalar munosabati bilan XVJ o‘z ma’ruzasida ehtiyotkorlik bilan harakat qilish va hamkorlikni kengaytirishga chaqiradi va savdo siyosatida barqarorlikni tiklash va o‘zaro manfaatli kelishuvlarni ishlab chiqish ustuvor vazifa bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. XVJ ma’lumotlariga ko‘ra, jahon iqtisodiyoti xalqaro savdo qoidalaridagi uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan kamchiliklarni, shu jumladan tarifsiz to‘siqlardan yoki savdoni buzadigan boshqa choralardan keng foydalanishni o‘z ichiga olgan aniq va bashorat qilinadigan savdo tizimiga muhtoj. Bu hamkorlikni yaxshilashni talab qiladi.   Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, jahon iqtisodiyotidagi vaziyat tubdan o‘zgardi, deyarli ko‘plab mamlakatlarda davlat organlari o‘zlarining tashqi va ichki iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini qayta ko‘rib chiqmoqdalar.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Eshvin Raguramanning sharhi Prezident Donald Trampning AQSH Milliy Xavfsizlik Kengashini (MXK) keskin qisqartirish to‘g‘risidagi yaqinda qabul qilingan qarorini o‘tkir, siyosatga yo‘naltirilgan tanqid qiladi. Maqolada ta’kidlanishicha, bu qadam nafaqat hokimiyatning xavfli markazlashuvini aks ettiradi, balki AQShning Afg‘onistondagi urushini belgilab bergan halokatli xatolarni takrorlash xavfini ham tug‘diradi.   Raguraman Afg‘onistonni tiklash bo‘yicha maxsus bosh inspektor (SIGAR) xulosalaridan keng foydalanadi. SIGAR Afg‘onistondagi muvaffaqiyatsizlik faqat nomukammal taktika emas, balki institutsional nosozlik, xususan, strategik muvofiqlik, idoralararo hamkorlik, uzluksizlik va nazoratning yo‘qligi tufayli yuzaga kelganini hujjatli ravishda tasdiqlagan. Raguramanning ogohlantirishi bo‘yicha, MXKni qisqartirish va uning ko‘plab tajribali tahlilchilari hamda yordamchilarini oldindan ogohlantirishsiz ishdan bo‘shatish orqali Tramp ma’muriyati bunday siyosiy falokatlarning oldini olishga qaratilgan asosiy kafolatlardan birini yo‘q qilmoqda.   Muallif MXKning turli ma’muriyatlardagi roli rivojlanishini ko‘rib chiqadi - katta Jorj Bush davridagi kamtarona shtatdan tortib, 11-sentyabr voqealaridan keyingi kengayish, keyinchalik Tramp va Obama davrida qisqarish va so‘ngra Bayden tomonidan qayta sarmoya kiritishgacha. Endi Tramp sodiqlik va vertikal iyerarxiyaga asoslangan rahbarlik modeliga qaytib, boshqacha fikrlovchi va mutaxassislarning qarashlarini chetga surib qo‘ymoqda. Raguraman buni oddiy byurokratik qayta qurish emas, balki real dunyoda halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan puxta o‘ylangan siyosiy qarorlar qabul qilish jarayonining buzilishi deb hisoblaydi.   Pirovardida, Raguraman tashqi siyosatda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun samarali ishlayotgan MXKda mujassamlangan institutsional xotira va muvofiqlashtirish zarur deb ta’kidlaydi. Uning fikricha, SIGARning mashaqqat bilan olingan saboqlarini e’tiborsiz qoldirish shunchaki xato emas, balki tarixni yangicha va ehtimol yanada xavfliroq tarzda takrorlashga undashdir. Uningcha, Kobul arvohlari yo‘q bo‘lib ketmagan - ular ataylab qayta jonlantirilmoqda.   Inkstick Media’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Yevropa bugun harbiylashtirish rejalarini faol muhokama qilmoqda: o‘z harbiy-sanoat majmuasini (HSM) kuchaytirish, tanklar, samolyotlar, dronlar, raketalar, havo hujumidan mudofaa tizimlari va sun’iy yo‘ldoshlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish. Biroq, bu intilishlarning xavfli “bo‘g‘izi”ga aylanayotgan kam muhokama qilinadigan omil bor: Xitoydan kamyob elementlar va strategik xom ashyo yetkazib berishga jiddiy bog‘liqlik.     Infografikada keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra (2024), Yevropa Xitoy ta’minotiga quyidagicha bog‘liq: 100% - og‘ir kamyob yer elementlari (KYE), 97% - magniy, 85% - yengil KYE, 79% - litiy, 71% - galliy, 65% - vismut, 62% - vanadiy, 45% - germaniy, barit, 40% - tabiiy grafit, 32% - volfram.   Bu Yevropa Ittifoqining harbiy, IT va yuqori texnologiyali sanoatining deyarli har bir tarmog‘i XXR bilan bog‘liqligini anglatadi. Nima uchun bu juda muhim?   Kamyob elementlarning HSM va ITdagi ahamiyati Kamyob yer elementlari (KYE): aviatsiya dvigatellari, raketa tizimlari, yuqori aniqlikdagi qurollar, navigatsiya tizimlari, elektr motorlari uchun magnitlar, lazer qurilmalari va hatto radioelektron kurash tizimlarini ishlab chiqarish uchun asosiy materiallar. Magniy: samolyotsozlik, zirhli texnika va raketalar uchun legirlangan qotishmalarda ishlatiladi. Usiz yengil korpus ham, mustahkam, issiqqa chidamli detallar ham bo‘lmaydi. Litiy: harbiy elektronika, dronlar, avtonom tizimlar va hatto suv osti apparatlarini ta’minlaydigan akkumulyatorlarning asosiy elementi. Galliy, germaniy: ATda – yarimo‘tkazgichlar, infraqizil datchiklar, sensorlar, aloqa tizimlari va radarlarni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Volfram, vanadiy: o‘ta mustahkam asboblar, zirhlar, snaryadlar, zirh teshuvchi o‘qlar uchun og‘ir metallar. Skandiy: aviatsiya va kosmos uchun qotishmalarni yengillashtiradi, yengil, ammo mustahkam konstruksiyalarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.   Nima uchun qaramlik xavfli? Har qanday zamonaviy tank, qiruvchi samolyot, raketa yoki dron shunchaki po‘lat va zirhdan iborat emas, balki qotishmalar, sensorlar, elektronika, aloqa modullari, batareyalar va kompozitlarning murakkab to‘plamidir.   Bu elementlarsiz: tanklar og‘irlashadi va sekinlashadi, samolyotlar manyovr qilish qobiliyatini yo‘qotadi, dronlar uzoq ucholmaydi, raketalar yuqori yuklamalarga bardosh berolmaydi, radarlar “ko‘r bo‘ladi”.   Aynan shu sababli Rossiyada KYE bo‘yicha statistika uzoq vaqtdan beri maxfiylashtirilgan, AQSH va Yevropada esa bu zanjirlar sinchkovlik bilan tahlil qilinadi. Xulosa qilib aytganda, Xitoy dunyo bo‘ylab kamyob yer va boshqa muhim elementlarni yetkazib berishni nazorat qilish orqali amalda har qanday mamlakatning harbiylashtirish salohiyatini boshqaradi.   Xitoyning roli: “global klapan” Xitoy o‘nlab yillar davomida o‘z rolini oshirib bordi: arzon qazib olish va qayta ishlash bozorlarini egalladi, KYEni tozalash va ajratish texnologiyalari bo‘yicha AQSH va Yevropa Ittifoqini ortda qoldirdi, Afrika va Lotin Amerikasi konlaridagi ulushlarni sotib oldi.   Endi Xitoy “ventilni burab qo‘ysa” – Yevropa, AQSH, Hindiston va hatto Yaponiyada yuqori aniqlikdagi qurollar, elektronika, sun’iy yo‘ldosh uskunalari va IT-uskunalar ishlab chiqarish to‘xtab qolishi mumkin.   Ilgari Yevropa qisman Rossiya, Qozog‘iston, Janubiy Afrikadan yetkazib berishga tayanishi mumkin edi, ammo sanksiyalar, geosiyosat va beqarorlik tufayli bu yo‘llar yopildi yoki zaiflashdi.   Yevropa istiqbollari: nima qilish kerak? Ta’minotni diversifikatsiya qilish. Yevropa Ittifoqi allaqachon Yevropa ichidagi kamyob elementlarni qazib olish loyihalariga sarmoya kiritmoqda (masalan, Skandinaviya va Portugaliyada), biroq u yerda qazib olish qimmatroq va ekologiya qattiqroq nazorat qilinadi. Qayta ishlash orqali qaramlikni kamaytirish. Qayta ishlash (masalan, eski elektronikadan) faqat qisman yechim beradi – hajmlar hali juda kichik. Afrika va Lotin Amerikasi bilan ittifoq tuzish. Yevropa Ittifoqi Niger, KDR, Braziliya bilan uzoq muddatli shartnomalarni faol ravishda izlamoqda, ammo bu uzoq davom etadigan jarayon. AQSH va Yaponiya bilan hamkorlik. Umumiy zaxiralar, strategik zaxiralar va qayta ishlash bo‘yicha qo‘shma loyihalarni yaratish.   Yevropa qayta qurollanishni muhokama qilar ekan, Xitoy bu jarayonlarning ko‘rinmas boshqaruvchisi bo‘lib qolmoqda. Magniy, skandiy, litiy, galliy va kamyob yer elementlaridan foydalanish imkoni bo‘lmasa, Yevropa Ittifoqining harbiy-sanoat majmuasi yoki IT sohasidagi har qanday intilishlari qog‘ozdagi rejalardan boshqa narsa emas. Yevropa allaqachon strategik qaramlikda bo‘lib, istalgan paytda geosiyosiy zaiflikka aylanishi mumkin.   Agarda ertaga Pekin yetkazib berishni cheklashga qaror qilsa, Yevropa zamonaviy qurol tizimlari - uchuvchisiz uchuvchi apparatlardan tortib raketalargacha bo‘lgan komponentlarsiz qolishi mumkin. Bu Yevropa Ittifoqi hozirdanoq tan olishi va e’tibor qaratishi kerak bo‘lgan asosiy muammodir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.