Oxford University Press nashriyotining “International Affairs” jurnalida chop etilgan maqolada doktor Akram Umarov va professor Timur Dadabayev Markaziy Osiyodagi yangi mintaqaviy xavfsizlik majmuasining (MXM) mantiq va xususiyatlarini tahlil qilishadi. Ular Xitoy rahbarligidagi “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi (BMBY) Markaziy Osiyodagi xavfsizlik dinamikasining o‘zgarishi bilan qanday bog‘liqligini o‘rganishadi. Ularning tadqiqoti mavjud nazariy munozaralardagi bo‘shliqni aniqlaydi, bunda mintaqaviy o‘zaro aloqalar va tashabbuslar postsovet kontekstidan tashqarida mintaqaviy xavfsizlikni qanday o‘zgartirishi ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi.   Konstruktivistik paradigmadan foydalangan holda, ushbu tadqiqot BMBY va Markaziy Osiyoda mustaqil MXMning shakllanishi o‘rtasidagi munosabatni qayta ko‘rib chiqadi. Bunda mintaqaviy tuzilmalar va davlatlar xatti-harakatlarining o‘zaro ta’sirini tushuntirish uchun o‘zaro konstitutsiyaviylik tushunchasiga e’tibor qaratiladi. Uslubiy jihatdan, maqolada konstruktivistik tahlil BMBY bilan bog‘liq loyihalarning ta’sirini ko‘rib chiqish bilan uyg‘unlashtirilgan bo‘lib, ularning mintaqaviy xavfsizlik me’yorlari va amaliyotiga ta’siriga alohida e’tibor berilgan.   Mualliflarning asosiy xulosalari shuni ko‘rsatadiki, BMBY me’yorlarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi va yangi Markaziy Osiyo MXMni shakllantirgan holda xavfsizlik sohasida yangi aloqalarni yaratishga ko‘maklashadi. Bu aloqalar natijasida shakllangan MXM Rossiyaning xavfsizlik kafolatlariga muqobil bo‘lib, "erkin va ochiq Hind-Tinch okeani mintaqasi" strategiyasidan farq qiladi. Ushbu tadqiqot BMBYning ta’sirini Markaziy Osiyodagi zamonaviy mintaqaviy xavfsizlikni tushunishning markaziy omili sifatida ko‘rib chiqish zarurligini ta’kidlaydi.   Maqolani “International Affairs” jurnalida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova ta’kidlashicha, Markaziy Osiyo davlatlarining transport va tranzit sohasidagi hamkorligi mintaqa davlatlari rahbarlarining Maslahat uchrashuvlari mexanizmi ishga tushirilgan 2018-yildan keyin mintaqaviy integratsiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Siyosiy iroda va umumiy maqsadlar mavjud bo‘lishiga qaramay, amalda harakatlar tarqoqligi kuzatilmoqda: Markaziy Osiyo davlatlari ichki mintaqaviy aloqadorlikni mustahkamlashdan ko‘ra xalqaro yo‘nalishlarni rivojlantirishga ko‘proq e’tibor qaratmoqda. Bu mamlakatlar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi va yagona transport makonini shakllantirishga to‘sqinlik qiladi.   Muallif infratuzilmani modernizatsiya qilish va TXTY, CKU hamda transafg‘on temir yo‘l koridori kabi yangi yo‘nalishlarni ishga tushirishda ma’lum yutuqlarga erishilganiga qaramay, mintaqa davlatlari ittifoqdosh sifatida emas, balki ko‘proq raqobatchi sifatida harakat qilayotganini ta’kidlaydi. Xususan, O‘zbekiston va Qozog‘iston G‘arbga parallel muqobil yo‘nalishlarni rivojlantirmoqda, bu esa harakatlarning takrorlanishiga olib kelishi mumkin. Umarova mintaqaviy makonning parchalanishiga yo‘l qo‘ymaslik va o‘zaro manfaatlarga erishish uchun transport siyosatini muvofiqlashtirish va kelishish zarurligiga e’tibor qaratadi.   Tadqiqotchi ta’kidlashicha, infratuzilma rivojlanishining turli darajasi, institutsional muvofiqlashtirish darajasining pastligi, investitsiyalarning yetishmasligi, tarif va notarif to‘siqlarning mavjudligi samarali integratsiya uchun jiddiy to‘siq bo‘lib qolmoqda. Ushbu omillar tizimli yondashuvni va kelishilgan strategiyani ishlab chiqishga hamda transport tashabbuslarini barqaror amalga oshirishni ta’minlashga qodir bo‘lgan yuridik shaxs maqomiga ega umumiy muvofiqlashtiruvchi organni shakllantirishni talab etadi.   Umarova xulosa qilib, faqat mintaqa ichidagi va xalqaro transport aloqadorligi bir vaqtning o‘zida rivojlangan taqdirdagina Markaziy Osiyo o‘zining tranzit salohiyatini ro‘yobga chiqarishi mumkinligini ta’kidlaydi. U me’yoriy bazani uyg‘unlashtirish, logistikani raqamlashtirish va integratsiya jarayonlarini institutsional rasmiylashtirish bo‘yicha qo‘shma ishlarni faollashtirish zarurligini uqtiradi. Busiz, deb ogohlantiradi muallif, mintaqa global transport arxitekturasida mustahkam o‘rin egallash uchun noyob imkoniyatni qo‘ldan boy berishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova Markaziy Osiyo va Kavkaz instituti (Central Asia-Caucasus Institute) uchun tayyorlagan tahlilida transafg‘on transport tashabbuslari sonining ko‘payishi Markaziy Osiyoning birlashuviga emas, balki parchalanishiga xavf tug‘dirayotgani haqida ogohlantirmoqda. Hindiston va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi so‘nggi muloqot Eronning Chobahor portini qo‘llab-quvvatlashni tasdiqladi. Bu port Hindiston va Markaziy Osiyo davlatlariga Pokistonni chetlab o‘tib, Hind okeaniga muqobil savdo yo‘lini taklif etmoqda. O‘zbekiston bu strategiyani qo‘llab-quvvatlab, Chobahorni tranzit yo‘laklarini xilma-xil qilish vositasi sifatida ko‘rmoqda. Biroq, Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi bilan bog‘liq temir yo‘l liniyalari, Rossiyaning Shimol-Janub xalqaro transport yo‘lagini kengaytirishi va Tolibonning Hirot-Qandahor yo‘nalishini qo‘llab-quvvatlashi kabi raqobatdosh infratuzilma loyihalarining ko‘payishi mintaqaviy kun tartiblarining bir-biriga zid kelishiga, ba’zan esa to‘qnashuviga olib keldi.   Umarova xonim ta’kidlashicha, Hof-Hirot temir yo‘li va taklif etilayotgan Mozori Sharif-Hirot-Qandahor liniyasi kabi yangi yo‘nalishlarning rivojlanishi O‘zbekiston uchun afzal bo‘lgan Kobul orqali o‘tadigan transafg‘on temir yo‘l yo‘nalishiga putur yetkazishi mumkin. Tolibonning Rossiya, Xitoy va Hindiston bilan aloqalari, Eronning mintaqaviy yo‘laklarga qo‘shilishga intilishi Toshkentga keng qamrovli mintaqaviy muvofiqlashtiruvdan tashqari o‘z strategik ustunligini saqlab qolishni qiyinlashtirmoqda. Chobahorning ahamiyati ortib borishi Xitoy qo‘llab-quvvatlaydigan Gvadar portini zaiflashtirishi, Pekin va Nyu-Dehli o‘rtasidagi geosiyosiy raqobatni kuchaytirishi mumkin.   Muallif ta’kidlashicha, Pokistondagi beqarorlik va Eron ishtirokidagi harbiy to‘qnashuv xavfi – ayniqsa Isroil bilan munosabatlardagi keskinlik sharoitida – bu vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Agar mojaro Eron yo‘nalishlariga kirishni to‘sib qo‘ysa, Markaziy Osiyo davlatlari Chobahorga bog‘liqligini qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, ular yuk oqimlarining o‘zgarishi va mintaqaviy transportni rejalashtirishdagi ta’sirining kamayishi xavfi oldida himoyasiz qoladi. Oxir-oqibat, O‘zbekistonning bu murakkab vaziyatda muvaffaqiyat qozonishi Markaziy Osiyodagi qo‘shnilar o‘rtasida kelishuvga erishish va Afg‘oniston hokimiyati bilan muzokaralarda yagona mavqeni namoyish etishga bog‘liq. Bunday muvofiqlashtirish bo‘lmasa, mintaqaviy raqobat ularning umumiy strategik va iqtisodiy manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin.   CACI Analyst’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Azamat Seitov ta’kidlaganidek, bugungi kunda O‘zbekistonda mish-mishlar hodisasi raqamli muhit ta’sirida yangi ko‘rinishlarga ega bo‘lmoqda va bu nafaqat sotsiologik tushunishni, balki uni bartaraf etishga tizimli yondashuvni ham talab qiladi. U ijtimoiy tarmoqlar shunchaki muloqot maydoni bo‘lib qolmay, balki virusli mish-mishlar – jamoatchilik ishonchini susaytirishi, vahima yoki radikallashuvni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan dezinformatsiya tarqalishini tezlashtiruvchi vositaga aylanib borayotganini tahlil qiladi. Muallifning ta’kidlashicha, bugungi kunda mish-mishlar axborot shovqini va foydalanuvchilarning yuqori ishtiroki sharoitida, his-tuyg‘ular faktlardan ustun bo‘lgan vaziyatda amal qilmoqda.   Seitov o‘z xulosalarini bir qator G‘arb sotsiologik nazariyalariga, jumladan, Shibutani, Sansshteyn va boshqa tadqiqotchilarning mish-mishni ishonchli ma’lumotlar yetishmasligi sharoitida yuzaga keladigan “improvizatsiya qilingan yangiliklar” shakli sifatida talqin qilish yondashuvlariga asoslantiradi. Uning ta’kidlashicha, mish-mishlar ko‘pincha noaniqlik va ijtimoiy xavotirlar sharoitida tarqaladi va aynan shunday paytlarda ular eng xavfli hisoblanadi. Mish-mishlarning ekstremistik tuzilmalar tomonidan qanday vosita sifatida foydalanilishi mumkinligiga alohida e’tibor qaratilmoqda, bu esa muammoni ayniqsa axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan dolzarb qiladi.   Muallif O‘zbekistondagi “virusli” mish-mishlar, jumladan, emlash, elektr ta’minotidagi uzilishlar, bank tizimidagi nosozliklar bilan bog‘liq mish-mishlar misolida tekshirilmagan ma’lumotlar asosida ommaviy fikr qanchalik tez va nazoratsiz shakllanayotganini ko‘rsatadi. Uning ta’kidlashicha, kommunikatsiyaning raqamli o‘zgarishi yangi media muhitini talab qiladi, bu yerda dezinformatsiyaga qarshi kurash vositasi sifatida mediasavodxonlikning ahamiyati ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, Seitov raqamli gigiyena va yolg‘on xabarlar tarqalishini algoritmik nazorat qilishni o‘z ichiga olgan ma’rifiy va institutsional chora-tadbirlarni kuchaytirish lozimligini taklif etadi.   Maqola yakunida Seitov jamiyatning dezinformatsiyaga bardoshliligini ta’minlash bo‘yicha milliy strategiyani ishlab chiqish zarurligiga urg‘u beradi. Uning fikricha, faqat davlat, jamiyat va axborot sektorining birgalikdagi sa’y-harakatlari bilangina mish-mishlar va vahimaga bardoshli muhitni yaratish mumkin. Nafaqat oqibatlarga qarshi kurashish, balki yolg‘onning ildiz otish ehtimoli kamroq bo‘lgan ma’rifatli va tanqidiy fikrlaydigan axborot jamiyatini oldindan shakllantirish ham muhimdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Professor Azamat Seitov ta’kidlaganidek, jamiyatning barqaror rivojlanishiga erishish uchun uning har bir a’zosida yetuk fuqarolik ongini shakllantirish zarur. U fuqarolik yetukligini mavhum fazilat emas, balki davlat institutlarining samaradorligi va jamiyatdagi ishonch darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan aniq ijtimoiy shart sifatida ko‘radi. Bu nuqtai nazardan, huquqiy mas’uliyat, mehnat axloqi va fuqarolarning ijtimoiy jarayonlarga shaxsiy ishtiroki kabi xususiyatlar muhim ahamiyat kasb etadi.   Muallif ta’kidlashicha, “boshqalarga mumkin emas, menga esa mumkin” degan ikki xil mezon asosidagi xatti-harakatlar nafaqat huquq-tartibotning qonuniyligiga putur yetkazadi, balki korrupsiyaning ijtimoiy hodisa sifatida takrorlanishiga ham sabab bo‘ladi. Seitovning fikricha, haqiqiy fuqarolik xo‘jako‘rsinga iste’mol qilishdan voz kechib, mehnat, halollik va qonunga itoat etish orqali jamiyat hayotida ongli ishtirok etishdan boshlanadi. U ta’kidlaydi: agar odamlar o‘zgarishlarni faqat davlatdan kutsa, islohotlar kutilgan natijani bermaydi.   Seitov o‘z qarashlarini asoslash uchun Marks, Veber, Dyurkgeym, Tokvil, Merton kabi sotsiologiya klassiklariga murojaat qiladi. U faqat fuqarolarning ichki motivatsiyasi va ularning ijtimoiy hayotdagi faol ishtiroki orqaligina haqiqiy o‘zgarishlarga erishish mumkinligini ko‘rsatadi. Uning klassik nazariyalar tahlili shaxsni umumiy ishga jalb qilmasdan turib, hech qanday ijtimoiy tizim barqaror bo‘la olmasligini tasdiqlaydi.   Xulosa qilib, muallif tanqiddan amaliy harakatlarga, kutishdan real hissa qo‘shishga o‘tishga chaqiradi. U har bir fuqaro jamiyat mexanizmidagi o‘z rolini anglab, umumiy kelajak uchun harakat qilgandagina tizimli inqirozlarni yengib o‘tish, yanada adolatli va taraqqiy etgan jamiyat qurish mumkinligiga ishonch bildiradi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘z tadqiqotlarida Eshvin Raguraman va IXTI ko‘ngillisi Davronbek Mamasoliyev Eronning Yaqin Sharqdagi proksidan foydalanishga asoslangan tashqi siyosatining tarkibiy rivojlanishi va ortib borayotgan zaifligini o‘rganadilar. Mualliflarning ta’kidlashicha, 2025-yil iyun oyida Eron va Isroil o‘rtasidagi misli ko‘rilmagan harbiy to‘qnashuv natijasida mintaqadagi keskinlik cho‘qqisiga yetgan bir paytda, Tehronning Hizbulloh, husiylar va HAMAS kabi nodavlat kuchlarga tayanish chegaralari tobora yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Bu vositachilarning zaiflashuvi, ayniqsa Suriyada Asad rejimi qulaganidan so‘ng, Eronning an’anaviy assimetrik urush strategiyasi doirasida harakat qilish qobiliyatiga putur yetkazdi va uni “Haqiqiy va’da III” operatsiyasining boshlanishi misolida yanada to‘g‘ridan-to‘g‘ri va ochiq qarama-qarshilikka undadi. Tadqiqotda ta’kidlanishicha, Suriyaning logistika markazi sifatida yo‘qotilishi va Eronning Iroqdagi ta’siri ustidan nazoratning kuchayishi Tehronning mintaqaviy tarmog‘ini saqlab qolish imkoniyatini sezilarli darajada cheklaydi.   Mualliflar, avvalo, AQSH sanksiyalarining qayta joriy etilishi tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy cheklovlar Eronning iqtisodiy jihatdan samarali proksi-guruhlarga qaramligini qanday chuqurlashtirgani va shu bilan birga ularni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan infratuzilmaga putur yetkazganini kuzatadilar. Neft sektorida Eronning Suriya kabi ittifoqchi davlatlarga yashirin eksport qilish orqali sanksiyalarni chetlab o‘tish strategiyasi, ayniqsa Isroilning neft infratuzilmasiga yaqinda jahon energetika bozorlarida noroziliklar keltirib chiqargan maqsadli zarbalari nuqtai nazaridan moslashuvchan va mo‘rt deb tavsiflanadi. Suriyaga Eron neftini yetkazib berishni qisqartirish va xom neft savdosini 17 mamlakatga kengaytirish bo‘yicha sa’y-harakatlar Eron iqtisodiy diplomatiyasining bosim ostida o‘zgarishining asosiy ko‘rsatkichlari sifatida taqdim etilgan.   Keyinchalik, maqolada hokimiyat va qonuniylik haqidagi mintaqaviy tasavvurlarni shakllantiruvchi ijtimoiy-siyosiy landshaftlar ko‘rib chiqiladi. Yaman va Iroqning o‘ziga xoslikka yo‘naltirilgan jamiyatlari proksi-tizimlarning barqarorligini ko‘proq mafkuraviy va ramziy nuqtai nazardan talqin qilishga moyil bo‘lsa, Fors ko‘rfazidagi texnokratik davlatlar Eronning harakatlariga pragmatik geosiyosiy nuqtai nazardan yondashmoqda. Qarashlardagi bu farq Eron hamkorlarining mahalliy qo‘llab-quvvatlashiga ham, ittifoqlarning mintaqaviy muvozanatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Mualliflar, shuningdek, husiylarning Bob al-Mandeb bo‘g‘ozidagi vositalaridan foydalanishini ko‘rib chiqadilar. Ularning dengiz yo‘llariga hujumlari – masalan, Rubymar tankeri voqeasi – Eron bayonotlariga ko‘ra ham strategik uzilish, ham mafkuraviy pozitsiya vazifasini bajaradi.   So‘nggi qismda mualliflar Eronning proksi strategiyasining barbod bo‘lishini nafaqat taktik zaiflik, balki geosiyosiy burilish nuqtasi sifatida ham talqin etadilar. Proksilar o‘zlarining tiyib turuvchi ta’sirini yo‘qotib, Eron ichida ichki tartibsizliklar kuchayib borar ekan, Tehronning ochiq to‘qnashuv uchun chegarasi pasayib bormoqda. Raguraman va Mamasoliyevning ta’kidlashicha, Eronning 2025-yil iyun oyida Isroil hududiga raketa hujumlari o‘nlab yillar davom etgan yashirin urushdan sezilarli chekinishni anglatadi. Ushbu yangi bosqichda Tehronning tashqi siyosati nafaqat strategik noaniqlik, balki tez qayta qurishni boshdan kechirayotgan mintaqada o‘z ta’sirini qayta o‘rnatish zarurati bilan belgilanadigan ochiq qarama-qarshilik davriga kirmoqda. Mualliflarning fikricha, bu o‘zgarish Yaqin Sharqdagi xavfsizlik arxitekturasini butunlay o‘zgartirishi mumkin, bu esa mintaqaviy o‘yinchilar uchun ham, butun xalqaro hamjamiyat uchun ham jiddiy oqibatlarga olib keladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.