Nargiza Umarova Jamestown Foundation tomonidan e’lon qilingan “O‘zbekiston Hirotdan Mozori Sharifgacha temir yo‘l loyihasidan manfaat ko‘rishi mumkin” nomli siyosiy tahlilida Afg‘oniston, Eron va Turkiya o‘rtasida “Besh davlat temir yo‘l yo‘lagi” (FNRC) doirasida Hirotdan Mozori Sharifgacha temir yo‘l liniyasini birgalikda qurish bo‘yicha yaqinda imzolangan kelishuvni tahlil qiladi va uning O‘zbekiston uchun strategik ahamiyatini o‘rganadi. U Xitoyni Qirg‘iziston, Tojikiston, Afg‘oniston va Eron orqali Turkiya va Yevropaga bog‘laydigan FNRC Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi eng qisqa quruqlik yo‘llaridan biri sifatida rejalashtirilganini ko‘rsatadi. Bu nafaqat Tehron va Kobulning Xitoy bilan savdoni chuqurlashtirish va sharqiy savdo yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish intilishlarini kuchaytiradi, balki mavjud Markaziy Osiyo tranzit yo‘nalishlari, jumladan, Transkaspiy “O‘rta yo‘lagi” bilan raqobatlashadigan Sharq-G‘arb aloqasining yangi konfiguratsiyasini yaratadi.   Umarovaning ta’kidlashicha, bu yangi arxitektura O‘zbekistonning tranzit davlat sifatidagi roli uchun chuqur oqibatlarga ega. Bir tomondan, Hirot-Mozori Sharif temir yo‘li Toshkent uchun Eronning yo‘l tarmog‘i va dengiz portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirishni ta’minlash orqali yangi imkoniyatlar ochishi, Turkmanistonni chetlab o‘tib, asosiy eksport bozorlarigacha bo‘lgan masofani qisqartirishi mumkin. Boshqa tomondan, agar O‘zbekiston FNRCdan tashqarida qolsa, Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi yuk oqimlari tobora ko‘proq Tojikiston va Eron orqali yo‘naltirilishi, bu esa O‘zbekistonning hozirgi yirik quruqlik tranzit markazi sifatidagi mavqeini pasaytirishi mumkin. Muallif buni Eron, Afg‘oniston va Yevropa bozorlari o‘rtasida sezilarli hajmdagi yuklarni o‘tkazishga imkon beradigan va shimol hamda sharqqa cho‘zilgan taqdirda Markaziy Osiyo va Xitoy tarmoqlari bilan yanada mustahkamroq bog‘lanishi mumkin bo‘lgan Xof-Hirot temir yo‘lining bosqichma-bosqich rivojlanishi bilan izohlaydi.   Tahlilda ushbu dinamika O‘zbekistonning Afg‘onistondagi o‘ziga xos, ba’zan nomuvofiq temir yo‘l diplomatiyasi kontekstida ko‘rsatilgan. Umarova eslatishicha, Toshkent dastlab 2017-yilda imzolangan va Xof-Hirot liniyasiga ulanish niyatida bo‘lgan Mozori Sharif-Shebergan-Maymana-Hirot temir yo‘li loyihasini qo‘llab-quvvatlagan, biroq keyinchalik e’tiborini Pokiston tomon muqobil transafg‘on “Kobul yo‘lagi”ga qaratgan. Shu bilan birga, Afg‘oniston va Tojikiston moliyalashtirish cheklovlari tufayli to‘xtab qolgan Sherxon Bandar-Jaloliddin Balxiy liniyasi bo‘yicha kelishib olishgan. Tolibon hokimiyatga qaytganidan so‘ng, yangi takliflar paydo bo‘ldi, jumladan, Rossiyaga Mozori-Hirot-Qandahor yo‘nalishi va O‘zbekistonning ehtimoliy ishtiroki haqidagi bayonotlar, ammo Toshkentdan aniq tasdiq bo‘lmagan. Umarova ta’kidlashicha, temir yo‘l izining kengligini tanlash (agar Rossiya yoki O‘zbekiston tomonidan qurilsa, MDH standarti bo‘yicha 1520 mm, Eron va Turkiya tomonidan qurilsa, Yevropa standarti bo‘yicha 1435 mm) raqobatdosh qarashlarni aks ettiradi: Afg‘onistonni MDHga markazlashgan Shimol-Janub tarmog‘iga yoki birinchi navbatda FNRC Sharq-G‘arb o‘qiga integratsiya qilish.   Umarova xulosa qilib, FNRC va Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘lining bir vaqtning o‘zida rivojlanishi Eron va Turkiya orqali Janubiy yo‘lak bilan bog‘langanda Xitoy-Yevropa yo‘nalishini taxminan 900 kilometrga qisqartirishi kutilayotgani O‘zbekiston uchun ham xavf, ham imkoniyatlar yaratishini ta’kidlaydi. Agar Toshkent Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston-Tojikiston-Afg‘oniston-Eron zanjiri orqali FNRC’ga faol qo‘shilishga intilmasa, tranzit oqimlari uning hududini chetlab o‘tishi mumkin. Biroq, agar u o‘zini yangi Sharq-G‘arb yo‘lagi va mavjud Markaziy Osiyo hamda Yevroosiyo yo‘nalishlari o‘rtasidagi ko‘prik sifatida namoyon etsa, O‘zbekiston Hirot-Mozori Sharif temir yo‘lining bevosita manfaatdoriga aylanishi va rivojlanayotgan Yevroosiyo transport tizimining asosiy tuguni sifatidagi maqomini mustahkamlashi mumkin.   Jamestown Foundation saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

2025-yil 6-noyabr kuni Vashingtonda bo‘lib o‘tgan C5+1 sammiti AQSH va Markaziy Osiyoning beshta respublikasi o‘rtasidagi munosabatlarda sifat o‘zgarishini belgilagan muhim voqea bo‘ldi. Platformaning o‘n yilligiga bag‘ishlangan va birinchi marta Oq uyda prezident Donald Tramp bilan prezident darajasida o‘tkazilgan sammit asosan deklarativ muloqotdan yirik iqtisodiy kelishuvlarni yakunlashga o‘tishni namoyon etdi.   Sammit global geosiyosatdagi tub o‘zgarishlar fonida kechdi. Rossiyaning 2022-yilda Ukrainaga bostirib kirishi va AQSH-Xitoy raqobatining kuchayishi Markaziy Osiyo davlatlari uchun tashqi aloqalarni xilma-xil qilish imkoniyatini yaratdi. Vashington uchun bu strategik jihatdan muhim va resurslarga boy mintaqada o‘z mavqeini mustahkamlash zaruriyatini keltirib chiqardi. Prezident Trampning so‘zlari bilan aytganda, "avvalgi Amerika prezidentlari bu mintaqani butunlay e’tiborsiz qoldirgan." Aloqalarni mustahkamlash bo‘yicha keng qamrovli diplomatik sa’y-harakatlar doirasida AQSH Davlat kotibi Marko Rubio 2026-yilda Markaziy Osiyoning barcha beshta davlatiga tashrif buyurish niyatini bildirdi.   Sammitning avvalgidek BMT Bosh Assambleyasi doirasida emas, balki Vashingtonda o‘tkazilishining o‘zi muhim siyosiy signal bo‘ldi. Ushbu qadam, shuningdek, AQSH Senatining ushbu formatning strategik ahamiyatini tasdiqlovchi qarorining qabul qilinishi mintaqaning AQSH tashqi siyosatidagi yuqori mavqeini ta’kidladi. Qarorda Senat "AQSH bilan mintaqaviy suverenitet, barqarorlik va umumiy xavfsizlik manfaatlarini ilgari surishda C5+1 platformasining strategik ahamiyatini rasman tasdiqladi." Atlantika kengashidagi muhokamalar chog‘ida ekspertlar ta’kidlaganidek, 2015-yilda ishga tushirilgan C5+1 formati muloqot uchun ramziy platformadan aniq, pragmatik loyihalarni amalga oshirish mexanizmiga aylandi. Bunga Markaziy Osiyoning o‘zi ham o‘zgarishi yordam berdi, chunki mintaqa qarama-qarshiliklarga to‘la hududdan o‘z kun tartibiga ega bo‘lgan yanada jipslashgan va faol ishtirokchiga aylandi.   Savdo-iqtisodiy kelishuvlarning keng ko‘lamli to‘plami sammitning diqqat markazida turdi. Ushbu paketning asosiy qismi O‘zbekiston bilan kelishuv bo‘lib, Prezident Tramp Toshkentning keyingi uch yil ichida AQShning asosiy tarmoqlariga taxminan 35 milliard dollar sotib olish va investitsiya kiritish rejalarini e’lon qildi. Keyingi o‘n yil ichida bu ko‘rsatkich 100 milliard dollardan oshishi kutilmoqda.   Ushbu kelishuvlarga O‘zbekiston delegatsiyasining Vashingtondagi bir qator ishchi uchrashuvlari davomida asos solindi. Ular yakunida sanoat infratuzilmasini modernizatsiya qilish, resurslarni tejaydigan qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini joriy etish, kiberxavfsizlik va sun’iy intellekt sohasidagi hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan bitimlar imzolandi. AQSH Eksimbanki rahbari Jon Yovanovich bilan energetika va transport sohalaridagi loyihalarni moliyalashtirish masalalari muhokama etildi. AQSH Xalqaro taraqqiyot moliya korporatsiyasi (DFC) bosh direktori Ben Blek bilan muzokaralar qo‘shma investitsiya platformasini yaratishni jadallashtirish masalalariga bag‘ishlandi. General Motors International kompaniyasining global ijrochi direktori Shilpan Amin bilan uchrashuvda avtomobilsozlik sohasidagi uzoq muddatli hamkorlik masalalari ko‘rib chiqildi.   Qozog‘iston, o‘z navbatida, umumiy qiymati qariyb 17 milliard dollar bo‘lgan 29 ta kelishuvdan iborat salmoqli paketni imzoladi. Asosiy loyihalar orasida John Deere kompaniyasi bilan qishloq xo‘jaligi texnikasi ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bo‘yicha 2,5 milliard dollarlik kelishuv mavjud. Tog‘-kon sohasida "Tau-Ken Samruk" va "Cove Capital" kompaniyalari o‘rtasida dunyodagi eng yirik o‘zlashtirilmagan volfram konlaridan birini birgalikda o‘zlashtirish bo‘yicha 1,1 milliard dollarlik kelishuvga erishildi.   Yuqori texnologiyalar sohasida Qozog‘iston BETA Technologies va Joby Aero Inc. kompaniyalari bilan elektr aviatsiyasi va havo taksi xizmatlarini rivojlantirish bo‘yicha 300 million dollarga yaqin anglashuv memorandumlarini imzoladi. Moliya sohasida Qozog‘iston Milliy bankining Milliy investitsiya korporatsiyasi AQShning yetakchi fondlari, jumladan, Brookfield Asset Management va Cerberus Capital Management bilan 1 milliard dollarlik shartnomalar tuzdi. AQShda Qozog‘istonning birinchi sanoat investitsiya loyihasi e’lon qilinishi muhim natija bo‘ldi: kimyo majmuasini qurish bo‘yicha "1Thirty Holding" kompaniyasi tomonidan 130 million dollarlik memorandum imzolandi.   Sammitda aviatsiya va aloqa sohalarida ham yutuqlarga erishildi. Jami 40 dan ortiq Boeing samolyotlarini sotish rejalari e’lon qilindi. Milliy aviatashuvchi "Air Astana" 18 ta yangi Boeing 787-9 Dreamliner keng fyuzelyajli samolyotlari uchun niyat xatini imzoladi. Tojikistonning Somon Air aviakompaniyasi 14 tagacha samolyot sotib olishni rejalashtirmoqda, Uzbekistan Airways esa 8 ta Dreamliner samolyotiga buyurtma berishni yakunladi. Raqamli aloqa sohasida Ilon Maskning "Starlink" kompaniyasi va "Veon" telekommunikatsiya guruhi o‘rtasidagi hamkorlikning e’lon qilinishi muhim voqea bo‘ldi. Starlink’ning to‘g‘ridan-to‘g‘ri uyali aloqa bo‘yicha eng yirik bitimi bo‘lgan ushbu kelishuv Qozog‘istondagi Beeline’dan boshlab 150 milliondan ortiq potensial mijozlarga xizmat ko‘rsatadi.   Ushbu bitimlarning tahlili ularning murakkab xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ba’zi iqtisodchilar ta’kidlaganidek, e’lon qilingan kelishuvlarning aksariyati mohiyatan Markaziy Osiyodan AQShga kapital oqimini anglatadi (samolyotlar, uskunalar va lokomotivlarni sotib olish uchun lizing va kreditlar orqali). Ba’zi ekspertlar bu yondashuvni Fors ko‘rfazi davlatlari bilan taqqoslagan. Mintaqaga kiritilgan yagona yirik to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya Qozog‘istondagi volfram qazib olish loyihasi bo‘lgan ko‘rinadi. Ushbu tuzilma tashqi iqtisodiy ayirboshlashning mavjud modelini aks ettiradi: yuqori texnologiyali mahsulotlar importi evaziga xomashyo eksporti.   Bu dinamika Tramp ma’muriyatiga xos bo‘lgan tranzaksion, "o‘zaro manfaatli" yondashuvni namoyish etadi. Qo‘shma Shtatlar uchun foyda aniq va tezkor: mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va ish o‘rinlarini yaratish. Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun uzoq muddatli foyda ishlab chiqarishni muvaffaqiyatli mahalliylashtirish va texnologik tajribani to‘liq o‘zlashtirish kabi kamroq aniq omillarga bog‘liq. Tezkor natija sifatida AQSH Kongressida Sovuq urush davridagi savdo cheklovlari bo‘lgan Jekson-Venik tuzatishini bekor qilish bo‘yicha mazmunli munozaralarning jonlanishi ko‘rinmoqda. Bu tuzatish, qonun chiqaruvchilar va ekspertlar fikricha, allaqachon eskirgan va investorlar uchun barqarorlik hamda bashorat qilish imkoniyatini ta’minlaydigan to‘laqonli iqtisodiy hamkorlikka to‘siq bo‘lib kelmoqda.   Tramp ma’muriyatining faol ishtirokining asosiy omili Xitoy bilan strategik raqobat, xususan, muhim foydali qazilmalarga ega bo‘lish masalasidir. Vashington dunyodagi nodir yerlarni qazib olishning taxminan 70 foizini va qayta ishlashning 90 foizini nazorat qiladigan Pekinga qaramligini kamaytirish uchun ta’minot zanjirlarini diversifikatsiya qilishga intilmoqda. Xitoyning ta’minotidagi cheklovlar allaqachon AQSH iqtisodiyotining ayrim tarmoqlari uchun muammolarni keltirib chiqargan. Shu nuqtai nazardan, volfram, uran, surma, mis va litiy zaxiralari bilan boy bo‘lgan Markaziy Osiyo Amerika Qo‘shma Shtatlarining muhim sherigiga aylanmoqda. Ushbu mavzu sammitning markaziy masalasi bo‘lib, hatto Tojikiston Prezidenti E. Rahmon ham o‘z mamlakatining noyob va strategik resurslarni o‘zlashtirish uchun Amerika sarmoyasini jalb qilishga tayyorligini ta’kidladi. Biroq mintaqa davlatlari xomashyo yetkazib beruvchi bo‘lib qolmaslik uchun geologiya-qidiruv ishlaridan tortib tayyor mahsulotgacha bo‘lgan to‘liq ishlab chiqarish zanjirini rivojlantirishni talab qilmoqda. Turkmanistonning manfaatlari ancha tor yo‘nalishda bo‘lib, uzoq vaqtdan beri rejalashtirilgan TAPI (Turkmaniston-Afg‘oniston-Pokiston-Hindiston) quvurini AQSH tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga umid bilan bog‘liq edi. Aniq qarorlar qabul qilinmagan bo‘lsa-da, sammit Ashxobodga global energiya xavfsizligi va Rossiyani chetlab o‘tadigan ta’minot yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish sharoitida loyihaga yana bir bor urg‘u berish uchun imkoniyat yaratdi.   Markaziy Osiyo davlatlari uchun sammit ularning ko‘p vektorli tashqi siyosatini ilgari surish uchun muhim imkoniyat bo‘ldi. Ukrainadagi urush mintaqa uchun muqobil iqtisodiy hamkorlar va savdo yo‘llarini izlashda kuchli turtki bo‘lib xizmat qildi. Shu nuqtai nazardan, AQSH nafaqat Rossiya, balki Xitoy ta’siriga ham qarshi muhim muvozanat vositasi sifatida ko‘rilmoqda. Vashingtonning Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagini ("O‘rta yo‘lak") faol qo‘llab-quvvatlashi ushbu intilishlarga to‘liq mos keladi. Bundan tashqari, yaqinda AQSH ishtirokida "Tramp yo‘li" deb nom olgan "Zangezur yo‘lagi"ni rivojlantirish bo‘yicha erishilgan kelishuvlar AQSH va uning ittifoqchilari uchun Markaziy Osiyoga yo‘l ochadigan muhim aloqa kanali sifatida baholanmoqda.   E’lon qilingan kelishuvlarga qaramay, amerikaliklar Xitoyning mintaqada chuqur o‘rnashib olgan ta’siriga duch kelmoqda. Tahlilchilarning fikricha, Xitoy investitsiyalari tarkibiy va uzoq muddatli xususiyatga ega. Amerikacha yondashuv, ayniqsa, prezident Tramp davrida ko‘proq tranzaksion ko‘rinishga ega. Tarixan, AQShning mintaqaga e’tibori vaqti-vaqti bilan bo‘lib turgan, bu esa Markaziy Osiyo rahbarlarini uzoq muddatli istiqbollar borasida ehtiyotkor bo‘lishga undagan. Asosiy savol shundaki, AQSH Markaziy Osiyoda to‘liq qiymat zanjirlarini yaratishga, jumladan, Xitoy kabi xomashyoni qayta ishlash va kafolatlangan ofteyk kelishuvlariga sarmoya kiritishga tayyormi? Bu savolga javob Vashington Pekinga uzoq muddatli ta’sir o‘tkazish uchun jiddiy raqobat qila oladimi yoki yo‘qligini aniqlaydi.   Resurslar va geosiyosatdan tashqari, inson kapitali va ijtimoiy rivojlanishga katta e’tibor qaratildi. Qozog‘iston delegatsiyasi Amerikaning yetakchi universitetlari va kompaniyalari bilan ta’lim va fan sohasida qariyb 50 million dollarlik shartnomalar paketini imzoladi. Kolorado konchilik maktabi ishtirokida Jezqazg‘onda yangi Ulitau texnika universitetini tashkil etish muhim loyiha bo‘ladi. Moliyaviy sohada Qozog‘iston Milliy banki va Visa hamkorlik memorandumini imzoladi. Sog‘liqni saqlash sohasida "Samruk-Kazyna" va "Ashmore Investment Advisors" Qozog‘istonda G‘arb brendidagi birinchi ko‘p tarmoqli klinikani yaratish bo‘yicha 150 million dollarlik loyihani e’lon qildi.   Iqtisodiy kelishuvlardan tashqari, sammit muhim diplomatik yutuqlarga ham erishdi. Shulardan biri Qozog‘istonning Ibrohim bitimlariga qo‘shilishi haqidagi e’lon edi. Bu qadam asosan ramziy ahamiyatga ega bo‘lsa-da, Ostonaning Vashington rahbarligidagi xalqaro tashabbuslarga qo‘shilishga tayyorligini yaqqol ko‘rsatdi.   Biroq, bu qadamni Isroilning mintaqadagi faoliyatini kengaytirishi nuqtai nazaridan ham baholash lozim. Isroil diplomatik manbalariga ko‘ra, 2023-yildan boshlab Isroil Markaziy Osiyo va Janubiy Kavkaz mamlakatlari bilan aloqalarni chuqurlashtirish ustida maqsadli ish olib bormoqda. Ushbu strategiya bir necha maqsadlarni ko‘zlaydi: birinchidan, Eron ta’siriga qarshi muvozanat yaratish; ikkinchidan, Turkiyaning mintaqaviy ambitsiyalarini cheklash; uchinchidan, G‘azodagi to‘qnashuvlardan so‘ng mintaqadagi Isroil obyektlariga uyushtirilgan hujum urinishlarini hisobga olib, radikalizmning tarqalishiga qarshi kurashish. AQSH uchun Qozog‘istonning ushbu formatga qo‘shilishi diplomatik muvaffaqiyat bo‘lsa, Qozog‘iston uchun bu Yaqin Sharqdagi AQShning asosiy ittifoqchisi bilan aloqalarni mustahkamlaydigan ko‘p vektorli siyosat doirasidagi amaliy qadamdir.   Sammit, shuningdek, mintaqaning yuqori samaradorlikka intilishini ham namoyish etdi. Prezident Sh. Mirziyoyev “C5+1” formatini institutsionallashtirish maqsadida bir qator tashabbuslarni ilgari surdi. U doimiy kotibiyat, Investitsiyalar va savdo bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash hamda Markaziy Osiyo investitsion sheriklik jamg‘armasini tashkil etishni taklif qildi. Keyingi sammitni Samarqandda o‘tkazish taklifi ham O‘zbekistonning mintaqaviy kun tartibini shakllantirishda yanada faolroq rol o‘ynashga intilayotganini ko‘rsatmoqda.   Xulosa qilib aytganda, ekspertlar Vashingtondagi C5+1 sammiti shunchaki navbatdagi muloqot bosqichi emas, balki munosabatlardagi sifat o‘zgarishi bo‘lganini ta’kidlashmoqda. Sanoat ta’minot zanjirlari xavfsizligidan tashvishda bo‘lgan Qo‘shma Shtatlar Markaziy Osiyo davlatlaridan istakli hamkorlar topdi. O‘z navbatida, mintaqa davlatlari iqtisodiyotlarini diversifikatsiya qilishga intilayotgani bois, AQShni zarur investitsiya va texnologiyalar manbai sifatida ko‘rmoqda. Ushbu yutuqlarga qaramay, vaziyatga realistik yondashish zarur: Xitoyning mintaqadagi iqtisodiy ta’siri AQShnikidan bir necha barobar kuchli bo‘lib qolmoqda, Moskva esa mintaqa davlatlari uchun asosiy xavfsizlik kafolatchisi va ayni paytda ularning barqarorligiga asosiy potensial tahdid bo‘lib qolmoqda. Rossiya va Xitoy bilan geografik yaqinlik Markaziy Osiyo davlatlarini ehtiyotkor tashqi siyosat yuritishga undamoqda. AQSH bilan hamkorlikning ushbu yangi bosqichi muvaffaqiyati chiroyli bayonotlarga emas, balki imzolangan kelishuvlarning izchil va samarali amalga oshirilishiga bog‘liq bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Aziza Muxammedova, Jalol Ud Din Kakar va Zil E Huma hammuallifligidagi ushbu siyosiy tahlilda Pokistonning Afg‘onistondagi jangari vositachilariga uzoq vaqtdan beri tayanishi “bumerang effekti” nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Bu g‘oyaga ko‘ra, qisqa muddatli strategik qarorlar oxir-oqibat ularni qabul qilgan davlat xavfsizligiga putur yetkazish uchun qaytadi. Mualliflar Durand chizig‘ini ham geografik, ham ramziy boshlang‘ich nuqta sifatida olib, Pokistonning Afg‘onistonda “strategik chuqurlik” izlashi bilan birgalikda bu hal etilmagan mustamlaka davridagi chegara mojarosi qanday qilib Islomobod endi samarali boshqara olmaydigan xavfsizlik muhitini yaratganini kuzatadilar. Tahlilda Kobul va Islomobod o‘rtasidagi hozirgi transchegaraviy keskinlik, javob zarbalari va o‘zaro ayblovlar ushbu uzoq tarixdagi vositachi urushlar va noto‘g‘ri hisoblangan geosiyosiy muhandislik bilan bog‘lanadi.   Mualliflar Pokistonning Tolibonni erta tan olishi va doimiy qo‘llab-quvvatlashi, jumladan, sovetlarga qarshi jihod paytida va keyinchalik Kobulda “do‘stona” rejim sifatida, Hindiston ta’siriga qarshi turish va qo‘shni mamlakatda bo‘ysunuvchan hukumatga ega bo‘lish istagi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadilar. Biroq vaqt o‘tishi bilan bu mo‘ljallangan vosita o‘zining ustuvor yo‘nalishlariga ega bo‘lgan mustaqil kuchga aylandi. Tolibonning Durand chizig‘ida murosaga kelishdan bosh tortishi, afg‘on pushtun millatchiligining davom etishi va Kobulning Xitoy, Rossiya, Qatar va hatto Hindiston bilan tashqi aloqalarni xilma-xil qilishi asta-sekin Pokistonning ta’sirini yo‘qqa chiqardi. Tahlilda bu jarayon strategik orqaga tepishning yorqin misoli sifatida tasvirlanadi: bir paytlar ishonchli vakilning yuksalishini shakllantirgan homiy endi uning xavfsizlik talablarini to‘liq qondirishni istamaydigan qo‘shnisi bilan to‘qnash kelmoqda.   Tahlilning asosiy e’tibori Tehrik-i-Taliban Pokiston (TTP)ning Pokiston ichki xavfsizligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid sifatida paydo bo‘lishiga qaratilgan. Global terrorizm indeksiga tayanib, mualliflar 2023-yildan beri TTP faolligi 91 foizga oshganini, 2024-yilda Tolibon hokimiyatga qaytganidan keyin 482 ta hujum qayd etilganini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, chegaraning narigi tomonidagi xavfsiz boshpanalar va Kobulning TTPga keskin qarshilik ko‘rsatishni istamasligi guruhga dalda bergan. Shu bilan birga, Kobul Islomobodni IS-K bilan aloqada ayblamoqda, Pokiston esa Afg‘onistonni TTP va BLAdan vositachi sifatida foydalanganlikda ayblamoqda. Bu o‘zaro ayblov o‘yini ishonchsizlikni mustahkamlaydi va Durand chizig‘i bo‘ylab takrorlanuvchi to‘qnashuvlarni kuchaytiradi.   Xulosada aytilishicha, Pokiston hozirda o‘zining vositachilarga asoslangan doktrinasining to‘liq haqini to‘lamoqda. Xavfsiz g‘arbiy qanot o‘rniga, Islomobod dushmanona yoki eng yaxshi holatda ishonchsiz qo‘shniga duch kelmoqda, Xayber-Paxtunxva va Balujistonda jangari zo‘ravonlik kuchaymoqda va Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi kabi asosiy loyihalarga bosim ortmoqda. Harbiy va siyosiy e’tiborni g‘arbiy chegaraga qaratish zarurati, xuddi Hindiston Kobuldagi diplomatik ishtirokini kuchaytirgani kabi, Pokistonning strategik holatini yanada murakkablashtiradi. Mualliflarning ta’kidlashicha, bu “bumerang effekti” nafaqat uzoq muddatli strategiya sifatida vositachi urushning chegaralarini fosh qiladi, balki Pokistonning fuqarolik-harbiy qarorlar qabul qilishi va hamkorlikka asoslangan, qoidalarga bo‘ysunuvchi mintaqaviy xavfsizlik kelishuvlariga o‘tishning dolzarb zarurati haqida ham fundamental savollarni keltirib chiqaradi.   Eurasia Review saytida o‘qing   Jalol Ud Din Kakar Xavfsizlik strategiyasi va siyosatini tadqiq qilish markazida ilmiy xodim hamda Lahor universiteti Integratsiyalashgan ijtimoiy fanlar maktabida xalqaro munosabatlar bo‘yicha falsafa doktori (PhD) darajasini olish uchun ilmiy izlanish olib bormoqda. Zil E Huma – Mir Chakar Xon Rind universiteti tadqiqotchisi, Sibi, Balujiston.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarovaning siyosiy tahlilida ta’kidlanishicha, AQShning Erondagi Chabahor portiga qarshi yangilangan sanksiyalari va Hindistonning Rossiya hamda YEOII bilan savdo aloqalarini chuqurlashtirishi Markaziy Osiyoning janubiy aloqa yo‘nalishlarini qayta shakllantirmoqda. O‘zbekiston Chabahorda logistika inshootlarini qurish imkoniyatlarini o‘rgangan bo‘lsa-da, bu rejalar amalga oshmadi. Bu esa port yana sanksiyalar ostida qolgani va Hindiston-Markaziy Osiyo savdosida kichik ulushga ega bo‘lgan mamlakat uchun foyda noaniq bo‘lib qolayotgani sababli Toshkentning ehtiyotkorligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, Chabahor ShJXTY va Hindiston-Eron-Rossiya ta’minot zanjirlarining markazi bo‘lib qolmoqda, bu esa Ozarbayjon, Turkmaniston va boshqa davlatlarni ushbu yo‘nalishni saqlab qolishga undamoqda.   Shu sharoitda Toshkent muqobil variantga – Transafg‘on (Qobul) yo‘lagi orqali Janubiy Osiyoga tezroq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri quruqlik ko‘prigiga e’tibor qaratmoqda. 2022-yildan boshlab O‘zbekiston Shimoliy Yevrosiyo-Janubiy Osiyo yetkazib berish muddatini taxminan 20 kungacha qisqartirishga mo‘ljallangan Belarus-Rossiya-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Afg‘oniston-Pokiston multimodal yo‘nalishini ilgari surmoqda. Ushbu yo‘nalishning asosiy qismi 17-iyulda Afg‘oniston va Pokiston bilan texnik-iqtisodiy asoslash bo‘yicha imzolangan hukumatlararo kelishuv bilan qo‘llab-quvvatlanayotgan Termiz-Hayraton-Maydonshahr-Lo‘gar-Xarlachi temir yo‘lidir. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, yuk tashish hajmi 2030-yilga borib 22 million tonnaga, 2040-yilga kelib esa 34 million tonnaga yetishi mumkin, bunda yuklarning aksariyati yirik bozorlarga, shu jumladan Hindistonga tranzit qilinadi.   Umarova ta’kidlashicha, yo‘nalish tanlovi nafaqat logistik, balki strategik ahamiyatga ham ega. Lojuvard yo‘lagi va ShJXTY yo‘nalishlarini kengaytirish Janubiy Osiyo-Yevropa oqimlarini Kaspiy bo‘yi (Turkmaniston-Ozarbayjon) tomon yo‘naltirib, O‘zbekistonning trans-Yevrosiyo markazi sifatidagi rolini susaytirishi mumkin. Biroq, faol Qobul yo‘lagi Toshkentni eng qisqa Yevrosiyo-Janubiy Osiyo o‘qida mustahkamlaydi, Eron infratuzilmasiga qaramlikni kamaytiradi va Afg‘onistondagi siyosiy xatarni nazorat qilish sharti bilan Hindistonning xilma-xil quruqlik yo‘llari orqali kirish manfaatlariga mos keladi.   Tahlil pragmatik tavsiyalar bilan yakunlanadi: Qobul yo‘lagida birinchi bo‘lib va tezkor harakat qilish, bunda Markaziy Osiyoning keng ishtirokini ta’minlash; qo‘llab-quvvatlash va yuk oqimini ta’minlash uchun Nyu-Dehli bilan diplomatik muzokaralar olib borish; standartlar, jadvallar va moliyalashtirishni uyg‘unlashtirish uchun SHHT doirasida “yagona transport maydoni”ni rivojlantirish. Shu bilan birga, moslashuvchanlikni saqlab qolish uchun Chabahordagi imkoniyatlarni ochiq qoldirish, biroq uni O‘zbekistonning aloqadorligi, barqarorligi va tranzit daromadlarini maksimal darajada oshiradigan asosiy Transafg‘on strategiyasiga qo‘shimcha sifatida ko‘rib chiqish tavsiya etiladi.   Jamestown Foundation saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarovaning ushbu siyosiy tahlilida ta’kidlanishicha, Ozarbayjon Janubiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi muhim bo‘g‘in sifatida o‘zini namoyon etib, aloqadorlik orqali Tolibon hukumati bilan munosabatlarini chuqurlashtirmoqda. Markazda 2018-yilda ishga tushirilgan va yangi tashabbuslar orqali qayta jonlantirilgan Lojuvard yo‘lagi joylashgan bo‘lib, u Afg‘onistonni Turkmaniston, Kaspiy dengizi, Janubiy Kavkaz va Turkiya orqali Yevropa tarmog‘iga bog‘laydi. Boku Lojuvard yo‘lagini O‘rta (Transkaspiy) yo‘lagining janubiy davomi sifatida talqin qilmoqda, bu esa Afg‘onistonga Yevropa bozorlariga muqobil yo‘llarni taqdim etadi va uning transkaspiy kemachiligiga integratsiyasini tezlashtiradi. Yaqinda bo‘lib o‘tgan yuqori darajadagi muloqotlar - 2025-yil iyulida IHT sammitidagi uchrashuvlar va Olot portiga tashrif - Ozarbayjonning Kobul bilan savdo, logistika va energetika sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishga faol intilayotganidan dalolat beradi.   Tahlilda ushbu strategiyaga asos bo‘lgan Ozarbayjon va Turkmanistonning muhim sarmoyalari haqida batafsil ma’lumot berilgan: Bokuning Olot porti va Boku-Tbilisi-Kars temir yo‘li, Turkmanistonning Aqina va Andxoy bilan temir yo‘l aloqalari hamda Turkmanboshidagi yangilanishlar. Ushbu aktivlardan maksimal darajada foydalanish Lojuvard yo‘lagini Pokiston va Hindiston tomon kengaytirish uchun kuchli rag‘bat yaratadi. Biroq, bunday janubga intilish O‘zbekiston uchun geoiqtisodiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Turkmaniston va Ozarbayjon orqali Kaspiy dengizi bo‘ylab Janubiy Osiyo-Yevropa yuklarini yo‘naltirish Toshkentning zaruriy trans-Yevroosiyo quruqlik ko‘prigi vazifasini bajarish rejasini susaytirishi mumkin, ayniqsa, agar Lojuvard yo‘lagi O‘zbekiston hududiga tayanmaydigan afg‘on qismlari bilan bog‘lansa.   Umarova ushbu raqobatni shakllantiruvchi bir nechta yo‘lak o‘zaro ta’sirlarini tahlil qiladi. Lojuvard yo‘lagini Hirot-Mozori Sharif orqali Kobul (Trans-Afg‘on) yo‘lagiga ulash uzoq vaqtdan beri muhokama qilinayotgan Besh Millat temir yo‘lini (Xitoy-Qirg‘iziston-Tojikiston-Afg‘oniston-Eron) jonlantirib, O‘zbekistonni chetlab o‘tishi va Sharq-G‘arb tranzitini qisqartirishi mumkin. Eron temir yo‘llarining Xofdan Hirotgacha va undan keyin Naybobodgacha parallel kengayishi Hindiston-Yevropa oqimlarini Eron va Turkiya orqali yanada yo‘naltirib, Markaziy Osiyo va Janubiy Kavkaz tranzit daromadlarini kamaytiradi. Aksincha, Turkmaniston va Qozog‘iston tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan g‘arbiy Transafg‘on liniyasi (Torghundi-Hirot-Qandahor-Spin Boldak) Kobul yo‘lagi bilan raqobatlashishi va harakatni O‘zbekiston yo‘nalishlaridan uzoqroqqa qayta taqsimlashi mumkin.   Tahlil shunday xulosaga keladi: O‘zbekistonning eng yaxshi javobi mudofaa emas, balki hujumdir. Kobul yo‘lagini maksimal Markaziy Osiyo ishtiroki bilan tezlashtirish, uni Yevropa Ittifoqiga boradigan Shimoliy temir yo‘l yo‘nalishi bilan bog‘lash (Qozog‘iston tranzitini yiliga 20 million tonnagacha oshirish) va Bokuga O‘rta yo‘lakning Janubiy Osiyo ta’minot bazasini kengaytiruvchi Hindiston-Pokiston-Afg‘oniston-O‘zbekiston-Qozog‘iston-Ozarbayjon-Gruziya-Yevropa Ittifoqi qo‘shma multimodal yo‘lagini taklif qilish zarur. Shu bilan birga, Toshkent Xitoy-Afg‘oniston-Eronni O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar orqali bog‘laydigan, Mozori Sharif-Hirot qismining tijorat salohiyatini ta’minlaydigan Besh Millat yo‘nalishiga muqobil variantni ilgari surishi kerak. Strategik yo‘nalish aniq: Kobul yo‘lagida birinchi bo‘lib harakat qilish ustunligini saqlab qolish, imkon qadar Qozog‘iston va Ozarbayjon bilan manfaatlarni muvofiqlashtirish va O‘zbekistonni Janubiy Osiyo-Yevropa quruqlik ko‘prigidan tarkibiy jihatdan chetga surib qo‘yadigan yo‘lak loyihalariga yo‘l qo‘ymaslik.   Central Asia – Caucasus Analystda o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Aziza Muxammedova va hammuallif Jalol Ud Din Kakarning ushbu siyosiy tahlili Bagram aviabazasi bo‘yicha bahslarni Afg‘onistondan chiqib ketilganidan keyingi vaziyatda ko‘rib chiqadi. AQSh chiqib ketganidan to‘rt yil o‘tgach, Prezident Donald Trampning 2025-yilda Bagramni “qaytarib olish” haqidagi bayonoti Xitoyning yuksalishi va Markaziy hamda Janubiy Osiyo chegarasidagi strategik tayanch nuqtasini yo‘qotishi tufayli AQShning davom etayotgan xavotirlarini aks ettiradi. Mualliflar bu g‘oyaning asl manbasini Kongress a’zosi Maykl Valsning 2021-yildagi ogohlantirishlariga bog‘laydilar. Vals Bagramdan voz kechish Xitoy, Rossiyaning janubi, Eron va yadro quroliga ega Pokiston oldidagi noyob ta’sir vositasini yo‘qotishga olib kelishini ta’kidlagan edi. Keyinchalik Tramp bu fikrni geografik jihatdan biroz bo‘rttirib bo‘lsa-da, yanada kuchaytirdi.   Mualliflar Bagramning ikki tomonlama mohiyatini ta’kidlaydilar: bir vaqtlar Sovet Ittifoqi qurgan, AQSh kengaytirgan, ikkita uchish-qo‘nish yo‘lagi va o‘n minglab xodimga ega ulkan bazadan endi Tolibon hokimiyati va Vashingtonning shoshilinch chiqib ketishi ramziga aylandi. AQSh nazoratini qayta o‘rnatishga urinish Tolibon mudofaa rahbari Fasihuddin Fitrat tomonidan ochiq aytilgan qat’iy chegaralar va guruhning suverenitet haqidagi keng qamrovli qarashlariga zid keladi. Afg‘onistonning iqtisodiy inqirozi, yordamga qaramligi va aktivlarning muzlatilishi nazariy jihatdan muzokaralar uchun imkoniyat yaratsa-da (gumanitar yordam, sanksiyalarni yengillashtirish, sayohat cheklovlarini bekor qilish kabi), mualliflar bunday yon berishlar xalqaro miqyosda yakkalangan rejimni qonuniylashtirish va inson huquqlarini, ayniqsa ayollar huquqlarini poymol qilishni kuchaytirish xavfini tug‘dirishidan ogohlantiradilar.   Ikkinchi strategik to‘siq – Xitoyning kengayib borayotgan ishtiroki. Pekinning erta diplomatik aloqalar o‘rnatishi, investitsiya signallari va Afg‘onistonning tabiiy boyliklariga qiziqishi G‘arbning ta’sirini kamaytiradi va Tolibonga AQSh bilan munosabatlarga muqobil variantlarni taqdim etadi. Pokistonning roli Vashingtonning harakat maydonini yanada toraytiradi: Islomobodning ham Pekin, ham Tolibon bilan aloqalari AQShning Bagramga qaytishini qo‘llab-quvvatlashni strategik jihatdan qimmatga tushiradi, garchi nazariy jihatdan Pokiston bosim o‘tkaza olishi mumkin bo‘lsa-da.   Tahlil xulosasiga ko‘ra, Vashington qabul qilishi qiyin bo‘lgan uzoq muddatli siyosiy kelishuvlarsiz Bagramni qayta egallash ehtimoli juda past. Keng ma’noda, bu voqea mintaqada AQSH-Xitoy raqobatining bir ko‘rinishi hisoblanadi. Mualliflarning fikricha, amaliy siyosat bazani qayta tiklashdan ko‘ra, puxta o‘ylangan diplomatiya, maqsadli gumanitar va iqtisodiy vositalar hamda Tolibonni amalda tan olmasdan ta’sirni saqlab qoladigan mintaqaviy ishtirokchilar bilan hamkorlikka asoslanishi kerak.   World Geostrategic Insights saytida o‘qing   Jalol Ud Din Kakar – Pokistondagi Lahor universiteti Integratsiyalashgan ijtimoiy fanlar maktabining xalqaro munosabatlar bo‘yicha falsafa doktori (PhD) talabasi hamda Xavfsizlik strategiyasi va siyosatini tadqiq qilish markazining ilmiy xodimi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.