2024-yilda dunyoda elektr energiyasi generatsiyasi tuzilishi yana bir bor ko‘mir, gaz va neft kabi yoqilg‘ilarga kuchli bog‘liqligini namoyon etdi — umumiy ishlab chiqarishning qariyb 60% aynan shu manbalar hissasiga to‘g‘ri keldi. Shu bilan birga, qayta tiklanuvchi energiya manbalari (QTEM) ulushi barqaror o‘sib, 32,1%ga yetdi, atom energetikasining ulushi esa 9,1%ni tashkil qildi. Bu disbalans global energetik o‘tish jarayonining murakkab xususiyatini aks ettiradi: dekarbonizatsiya sodir bo‘lmoqda, ammo juda nomutanosib ravishda.   2024-yildagi energetik miks: Ko‘mir — 34,5% Gaz — 23,5% QTEM (qayta tiklanuvchi energiya manbalari) — 32,1% Atom energetikasi — 9,1% Neft — 0,7%   Hududiy xususiyatlar: Hindiston — ko‘mir ulushi eng yuqori (73,4%). QTEM — 20,5%, atom energetikasi — 2,6%. Bu ulushlar tez o‘sib borayotgan energiya talabiga bog‘liq. Xitoy — asosan ko‘mir (58,4%)ga tayanadi, biroq QTEM va atom energetikasiga faol sarmoya kiritmoqda. AQSH — tabiiy gazni (42,6%) o‘tish manbai sifatida qo‘llab, uni QTEM (23,3%) va atom energetikasi (18%) bilan to‘ldirmoqda. Yevropa Ittifoqi — dekarbonizatsiyada yetakchi: generatsiyaning qariyb 49% QTEM hissasiga to‘g‘ri keladi, yana 23,6% — AES, ko‘mir ulushi esa 10,7%ga tushib ketgan.   Asosiy tendensiyalar: QTEM — xususan, Yevropa Ittifoqida barqaror o‘smoqda, biroq generatsiyaning noustuvorligi va energiyani saqlash infratuzilmasining yetishmasligi singari cheklovlar mavjud. Atom energetikasi — past uglerodli energiya manbai sifatida barqarorligini saqlab turibdi va iqlim maqsadlari yuqori bo‘lgan davlatlarda talabga ega. Gaz — ayniqsa AQSHda vaqtinchalik muvozanat vositasi sifatida xizmat qilmoqda, ammo uning uzoq muddatli ekologik maqbulligi hanuz savol ostida.   Strategik xulosalar: QTEM va elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilishga tizimli sarmoyalar energetik o‘tishni tezlashtirish uchun zarur. Atom energetikasi — ishonchli dekarbonizatsiya uchun asosiy vosita. Gaz o‘tish davrida foydalaniladigan manba bo‘lishi mumkin, ammo energetik o‘tish uchun yetarli emas. Vodorod energetikasini rivojlantirish va uni QTEM bilan integratsiya qilish — barqaror generatsiyaning istiqbolli modeli.   2024-yildagi dunyo energetikasi an’anaviy modellar va yangi “yashil kurs” o‘rtasida muvozanat saqlamoqda. Ko‘mir va gaz hali ham hukmronlik qilmoqda, biroq QTEM va atom energetikasi salohiyati umid uyg‘otadi. Asosiy muammo — global miqyosda adolatli va texnologik jihatdan barqaror energetik o‘tishni ta’minlashdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Ijtimoiy tarmoqlarda umumiy qiymati 250 million dollarga teng bo‘lgan bir qator Amerika dasturlari bekor qilingani haqidagi video qizg‘in muhokama qilinmoqda. Ular orasida O‘zbekiston paxta sanoatida shaffoflikni oshirish granti ham bor. Bu loyiha 2022-yil avgustda boshlanib, 2026-yil dekabrda yakunlanishi mo‘ljallangan edi. Unda sohaga xalqaro mehnat standartlarini joriy etish ko‘zda tutilgandi. 2022-yilda amalga oshirish uchun 2 million dollar ajratilgan bo‘lsa, 2025-yilda yana 1 million dollar yo‘naltirish rejalashtirilgandi. Ilgari AQSH Davlat departamenti 215 million dollarlik 139 ta grantni, jumladan, O‘zbekistonda fuqarolik ishtirokini rivojlantirish loyihasini (2,5 million dollar) bekor qilgan edi.   Bunday qarorlar ichki masalalarga va xalqaro qo‘llab-quvvatlash dasturlarini qayta ko‘rib chiqishga tobora ko‘proq e’tibor qaratayotgan AQSH ma’muriyatining tashqi siyosatdagi ustuvor yo‘nalishlarining o‘zgarishini aks ettiradi. Shunday bo‘lsa-da, AQShning O‘zbekistondagi elchisi Jonatan Henik o‘z suhbatida ikki tomonlama munosabatlar ishonch va hurmatga asoslangan holda mustahkam ekanligini, AQSH O‘zbekistonning mustaqil tashqi siyosat yuritish huquqini tan olishini ta’kidladi.   Grantlarning bekor qilinishini donor mamlakatning ichki kun tartibining oqibati sifatida baholash lozim. Shubhasiz, xalqaro aloqalarni rivojlantirishda madaniy diplomatiya va grant ko‘magining tamoyillari muhim o‘rin tutadi va bunday tashabbuslar qadrlanadi. Biroq, O‘zbekiston o‘z salohiyatiga ega bo‘lib, bu unga tashqi yordamdan qat’i nazar, ishonch bilan oldinga intilish imkonini beradi.   Mamlakatda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qolmoqda: so‘nggi yillarda 60 dan ortiq me’yoriy hujjat qabul qilindi, nodavlat notijorat tashkilotlar va aholi tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash uchun huquqiy va institutsional baza yaratildi. Paxta sanoati esa o‘z navbatida strategik ahamiyatini saqlab qolmoqda: O‘zbekiston har yili 1 million tonnaga yaqin paxta tolasi (jahon hajmining 5 foizi) ishlab chiqaradi, shundan 800 ming tonnasi eksport qilinadi. 2023-yilda to‘qimachilik mahsulotlari eksporti 2,87 milliard dollarni tashkil etdi.   Umuman olganda, O‘zbekiston ekspertlar hamjamiyati tashqi siyosiy hamkorlarning ustuvor yo‘nalishlariga hurmat bilan qaragan holda, mamlakatning barqaror ichki rivojlanishiga alohida e’tibor qaratmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

IXTI Ko‘ngillilar klubi a’zosi Shohrux Saidov Qozog‘istonning Afg‘oniston bilan so‘nggi hamkorligiga bergan sharhida bosh vazir o‘rinbosari Serik Jumangarinning 21-23 aprel kunlari Kobulga rasmiy tashrifi Ostonaning mintaqaviy diplomatiyasida sezilarli o‘zgarishlarni ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Muallifning fikricha, Qozog‘istonning toliblar boshqaruvidagi ma’muriyat bilan 140 million dollarlik yigirmata kelishuvni imzolashi oddiy bitim emas, balki Markaziy Osiyoning Afg‘onistonga bo‘lgan munosabatidagi ongli strategik o‘zgarishni aks ettiradi. Ayniqsa, Rossiya “Tolibon”ni terroristik tashkilotlar ro‘yxatidan chiqarganidan so‘ng bu yanada ahamiyatli bo‘ldi. Shu nuqtai nazardan, Qozog‘iston iqtisodiy manfaatlar va pragmatik tashqi siyosiy moslashuvlar o‘rtasida muvozanatni saqlashga intilayotgan mintaqaviy o‘yinchi sifatida namoyon bo‘lmoqda.   Sharhda Qozog‘iston faoliyat yuritayotgan uchta asosiy yo‘nalish ta’kidlangan: tranzit, savdo va resurs diplomatiyasi. Saidov Qozog‘istonning Afg‘oniston orqali Rossiya va Hind okeani o‘rtasidagi asosiy tranzit yo‘lagiga aylanishdan manfaatdorligini alohida qayd etadi. E’tiborli jihati shundaki, bu qarash Ostonaning global ta’minot zanjirlari o‘zgarishi va kuchayib borayotgan geosiyosiy parchalanish sharoitida savdo yo‘nalishlarini xilma-xillashtirishga qaratilgan uzoq muddatli maqsadiga mos keladi.   Muallif, shuningdek, shakar eksportining sezilarli darajada oshganini, don, un va qandolat mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlari mavjudligini ta’kidlaydi. Afg‘oniston aholisi 41 million kishidan ortiqligini hisobga olgan holda, muallifning fikricha, ushbu iste’mol bozoriga kirish ham tezkor iqtisodiy foyda keltiradi, ham savdo-sotiqning barqaror o‘sishi uchun uzoq muddatli istiqbol yaratadi. Saidov Qozog‘istonning Afg‘onistonning mineral-xomashyo sektoriga kirishiga e’tibor qaratib, Nuriston viloyatiga geologik missiya yuborilgani va tahlil uchun ruda namunalari to‘planganini ta’kidlaydi. Uning fikricha, bu qadam resurslarni qazib olish sohasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga yo‘l ochishi va Qozog‘istonni Afg‘onistonning rivojlanmagan tog‘-kon sanoatida texnik hamkor sifatida namoyon qilishi mumkin. Qo‘shma texnik guruh tuzish to‘g‘risidagi qaror tizimli va ilmiy hamkorlikka intilishni aks ettiradi, bu esa Qozog‘istonni resurslarni mas’uliyatli o‘zlashtirishda mintaqaviy yetakchiga aylantirishi mumkin.   Xulosa qilib aytganda, muallif Qozog‘istonning Afg‘oniston bilan munosabatlari iqtisodiy maqsadga muvofiqlikdan tashqari, puxta o‘ylangan siyosat ekanligini ta’kidlaydi. Bu Markaziy Osiyoning infratuzilma va savdo tizimiga ta’sir o‘tkazishga intilishni aks ettiradi, shu bilan birga, AQShdan keyingi afg‘on voqeligiga ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Shohrux Saidov ta’kidlaganidek, mintaqaviy aloqalarni qayta belgilash keng qamrovli ta’sir ko‘rsatishi mumkin, bunda Ostona o‘zini nafaqat savdo sherigi, balki Rossiya, Markaziy va Janubiy Osiyoni bog‘lovchi strategik ko‘prik sifatida ham namoyon etadi.   Paradigma.uz saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Buyuk Britaniya siyosati 2025-yil boshidan o‘zgaruvchan global tuzilma fonida strategik ustuvorliklarni qayta ko‘rib chiqish bosqichiga kirdi. E’tibor diqqatida — Yevropa Ittifoqi bilan mudofaa va savdo-iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash turibdi. Bu nafaqat Brexit’dan keyingi munosabatlarning “qayta tiklanishini” anglatadi, balki Vashington bilan aloqalarni uzmasdan, Britaniya tashqi siyosatining Yevropa yo‘nalishi mustaqilligini kuchaytirish uchun nozik diplomatik harakatdir.   Bu yerda yetakchi tendensiya mudofaa sohasidagi hamkorlikning ustuvorligi bo‘lib, u aslida keng qamrovli siyosiy va iqtisodiy yaqinlashuvga kirish nuqtasiga aylanmoqda. Ukrainani qo‘llab-quvvatlash, qo‘shma mudofaa texnologiyalarini rivojlantirish va Britaniya harbiy-sanoat majmuasining Yevropa Ittifoqining yangi mudofaa jamg‘armasi (150 milliard yevro) mexanizmlarida ishtiroki transatlantik xavfsizlik tizimining tobora parchalanishiga moslashish zarurati tufayli amaliy tanlovdir. Ayniqsa, AQSH kafolatlarining zaiflashuvi va global iqtisodiyotning beqarorligi sharoitida aynan xavfsizlik keyingi integratsiya qadamlari uchun poydevor bo‘lmoqda.   Londonning “qo‘shma qadriyatlar” haqidagi bayonoti ramziy ahamiyatga ega bo‘lib, Tramp haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri gapirmasa-da, aslida uning xalqaro masalalarga yondashuvi — bir tomonlamalik, bojxona himoyachiligi va iqlim bo‘yicha majburiyatlardan chetga chiqishiga zid qo‘yilmoqda. Buyuk Britaniya Ukrainani xalqaro tan olingan chegaralari doirasida qo‘llab-quvvatlash, global savdo tizimini himoya qilish va Parij kelishuvini amalga oshirishda Yevropa Ittifoqi bilan hamjihatlikda harakat qilish niyatini ko‘rsatmoqda. Shu bilan u xalqaro tartibotning barqarorligiga intilish va ko‘p tomonlama hamkorlik ustuvor vazifa bo‘lib qolayotgani haqida aniq signal bermoqda.   Biroq, Bryussel bilan bunday faol yaqinlashuv ichki va tashqi siyosiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Birinchidan, agar kelajakdagi Tramp ma’muriyati yana qat’iy savdo siyosatiga e’tibor qaratsa, Vashingtonning noroziligini qo‘zg‘atish xavfi mavjud. Ikkinchidan, Britaniya isteblishmenti davlatning fermerlari, sanoatchilari va qat’iy suverenitet tarafdorlari manfaatlari o‘rtasida muvozanatni saqlashi kerak, bu esa Yevropa Ittifoqi bilan chuqur me’yoriy integratsiya imkoniyatlarini cheklaydi. Londonning oziq-ovqat va avtomobil sanoati standartlarini pasaytirishni istamasligini aniq aytgani, AQShdan yengilliklar olishga intilgan holda, o‘ta muhim sohalarda mustaqillikni saqlab qolishga harakat qilayotganini ko‘rsatadi.   Buyuk Britaniya holatining murakkabligi yana shundaki, mamlakat aslida ikki raqobatdosh iqtisodiy-siyosiy markaz — Yevropa Ittifoqi va AQSH o‘rtasida ko‘prik vazifasini bajarmoqda. Bu Londonga vositachilik qilish va xalqaro maydonda o‘z rolini mustahkamlash uchun ma’lum imkoniyatlar beradi, ammo strategik izchillik va diplomatik egiluvchanlikni talab etadi. Agar Starmer hukumati “mudofaa hamkorligi – iqtisodiy muloqot – iqlim birdamligi” uyg‘unligini amalga oshira olsa, bu yangi turdagi “Yevropa plyus” munosabatlari modeliga aylanishi mumkin — a’zoliksiz, ammo asosiy sohalarda chuqur hamkorlik bilan.   Xulosa qilib aytganda, Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi munosabatlarning hozirgi qayta tiklanishi shunchaki taktik tanlov emas, balki xalqaro munosabatlar tizimidagi o‘zgarishlarga javobdir. AQShning global yetakchiligi zaiflashayotgan va Sharqiy Yevropada beqarorlik kuchayib borayotgan bir sharoitda aynan qadriyatlar, xavfsizlik va pragmatizmga asoslangan mintaqaviy ittifoqlar barqarorlik nuqtalariga aylanmoqda. Yevropa Ittifoqi bilan og‘riqli ajralishni boshdan kechirgan Buyuk Britaniya, agar o‘z siyosatining transatlantik va qit’aviy o‘lchovlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlab qolsa, yana Yevropa barqarorligining tayanch ustunlaridan biriga aylanishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Xitoy va AQSh o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy ziddiyatlarning keskinlashuvi global neft bozoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Sanoat tahlilchilarining fikriga ko‘ra, agar mojarolar chuqurlashsa va Xitoy iqtisodiyotining o‘sish sur’atlari pasaysa, mamlakatda neftga bo‘lgan kunlik talab o‘sishi ikki baravar kamayishi mumkin — kuniga 180 ming barrel o‘rniga 90 ming barrelga. Bu, ayniqsa, sanoat va transportda keng qo‘llaniladigan dizel yoqilg‘isi hamda eksport va ishlab chiqarish zanjirlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan neft-kimyo sektori uchun zarba bo‘ladi.   Xitoy an’anaviy ravishda dunyodagi eng yirik neft iste’molchilaridan biri sifatida muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro energetika agentligi (IEA) ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoy global neftga bo‘lgan umumiy talabning taxminan 15 foizini tashkil qiladi va uning iqtisodiyotidagi har qanday o‘zgarishlar darhol jahon narxlarida aks etadi. Biroq, Rystad Energy ta’kidlashicha, so‘nggi vaqtlarda bozor geosiyosiy yangiliklarga, jumladan AQSh va Eron o‘rtasidagi yadro muzokaralari yoki Ukraina mojarosiga kamroq sezgir bo‘lmoqda. Bu, ehtimol, bozor ishtirokchilari uzoq muddatli beqarorlikni oldindan baholayotganliklari va siyosiy signallarga ilgari kabi keskin reaksiya bildirmayotganliklari bilan bog‘liq.   Shunga qaramay, AQSh va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar hali ham muhim noaniqlik omili bo‘lib qolmoqda. Xususan, ayrim Xitoy neftni qayta ishlash zavodlariga qarshi joriy etilgan AQSh sanksiyalarini bekor qilish ehtimoli muhokama qilinmoqda, bu esa xom neft importi va ichki qayta ishlash hajmini rag‘batlantirishi mumkin.   Boshqa tomondan, mavsumiy omillar narxlarning oshishini qo‘llab-quvvatlamoqda. Rystad Energy prognozlariga ko‘ra, yoz oylarida Brent neftining narxi bir barrel uchun $70 dan oshishi mumkin, asosan mavsumiy yoqilg‘i iste’molining ko‘payishi hisobiga. Aprel oyida Brent narxi $67 atrofida o‘zgarib turibdi va Xitoydan keladigan har qanday ijobiy signal narxlarning o‘sishini qo‘llab-quvvatlashi mumkin.   Demak, AQSh va Xitoy o‘rtasidagi savdo urushi nafaqat makroiqtisodiy chaqiriq, balki dunyoning eng yirik neft importchisi va qayta ishlovchisi tomonidan talab dinamikasiga ta’sir ko‘rsatadigan strukturaviy xavf sifatida ham ko‘rilmoqda. Geosiyosiy beqarorlik sharoitida Xitoy bozordagi neftga bo‘lgan talab barqarorligini va narx o‘sishi potentsialini baholashda “barometr” vazifasini bajarishda davom etmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Markaziy Osiyo mamlakatlari proaktiv institutsional yondashuvga asoslangan suv resurslarini boshqarish tizimini mustahkamlashni davom ettirmoqda. Joriy yilning aprel oyida Samarqand shahrida Davlatlararo suv xo‘jaligini muvofiqlashtirish komissiyasining (DSXMK) 89-yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Yig‘ilish kun tartibidagi ustuvor masalalardan biri Sirdaryo va Amudaryo havzalarida 2025-yil vegetatsiya davri uchun Markaziy Osiyo mamlakatlariga suv olishning kelishilgan davlatlararo limitlarini tasdiqlash edi.   Sirdaryo havzasi bo‘yicha 2025-yil vegetatsiya davri uchun mamlakatlarning suv olish limitlari quyidagi hajmda tasdiqlandi: Qozog‘iston (Do‘stlik kanali) – 909 mln kub.m; Qirg‘iziston – 270 mln kub.m; Tojikiston – 1,9 mlrd kub.m; O‘zbekiston – 8,8 mlrd kub.m.   Amudaryo havzasi bo‘yicha 2025-yil vegetatsiya davri uchun suv olish limitlari jami 39,723 mln m³ ni tashkil etdi, shundan Tojikistonga 7,003 mln m³, Turkmanistonga 15,500 mln m³, O‘zbekistonga 16,020 mln m³ to‘g‘ri keladi. Qo‘shimcha ravishda, ekologik va sanitariya-ekologik ehtiyojlar uchun 5,150 mln m³ suv, shu jumladan daryo deltasi va Orol dengizini suv bilan ta’minlash uchun ajratiladi.   Yig‘ilishda Markaziy Osiyo davlatlarining hamkorlikning institutsional asoslarini chuqurlashtirishga tayyorligi tasdiqlandi. Bunda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining (OQXJ) shartnomaviy-huquqiy bazasini takomillashtirish, xalqaro tashabbuslarda ishtirok etish hamda xalqaro maydonda OQXJning salohiyati va obro‘sini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi. Shu munosabat bilan, DXMK a’zolariga 2025-yil 29-31-may kunlari Tojikiston poytaxti Dushanbe shahrida muzliklarni saqlash bo‘yicha yuqori darajadagi Davlatlararo konferensiya doirasida mintaqaviy forumni tashkil etishda ko‘maklashish topshirildi.   Ushbu hamkorlikdagi sa’y-harakatlar Markaziy Osiyo mamlakatlarining qishloq xo‘jaligi, energiya ishlab chiqarish va atrof-muhitni muhofaza qilish ehtiyojlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlagan holda umumiy suv resurslarini samarali boshqarishga bo‘lgan intilishini aks ettiradi. Alohida ta’kidlash joizki, yuqori suv omborlaridagi suv zaxiralari vegetatsiya davri boshlanishiga kelib 2024-yilga nisbatan 1,47 mlrd m³ ga ko‘paydi, bu esa qo‘shimcha resurs buferini yaratadi.   Bularning barchasi texnik muvofiqlashtiruvdan institutsional mustahkamlash va strategik hamkorlikkacha bo‘lgan barqaror tendensiyani shakllantiradi. Suv diplomatiyasining Markaziy Osiyodagi ekologik va siyosiy barqarorlikning asosi sifatidagi amaliy ahamiyati aynan shunday qarorlarda namoyon bo‘ladi.   Muntazam uchrashuvlar Markaziy Osiyoning barqaror rivojlanishi uchun transchegaraviy suvdan foydalanishni muvofiqlashtirishning strategik ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi. Iqlim o‘zgarishi va mintaqadagi notekis suv ta’minoti sharoitida suv diplomatiyasi deklarativ shiordan qo‘shma mintaqaviy boshqaruvning amaliy vositasiga aylanmoqda. DXMKning navbatdagi 90-yig‘ilishi 2025-yil avgust oyida Qozog‘iston Respublikasining Astana shahrida o‘tkazilishi rejalashtirilgan.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.