AQSH va Xitoyning Jenevadagi samarali muzokaralari natijasida AQSH 2025-yil yanvaridan boshlab o‘rnatilgan Xitoy importiga bojlarni 145 foizdan 30 foizga, Xitoyning Amerika tovarlariga javob bojlari esa 125 foizdan 10 foizga tushirishga qaror qildi. Shunday qilib, keyingi 90 kun ichida har bir tomon tariflarini 115 foizga pasaytirish bo‘yicha erishilgan kelishuv xalqaro iqtisodiy hamjamiyatni ma’lum darajada tinchlantirgani ko‘rinadi.   Shu fonda CNN ekspertlari ta’kidlashicha, “jahon sarmoyadorlari moliyaviy bozorlarni larzaga keltirgan, ta’minot zanjirlarini izdan chiqargan va inqiroz xavotirlarini kuchaytirgan savdo urushidagi iliqlikni olqishlamoqda”. Jenevadagi matbuot anjumanida AQSH moliya vaziri Skott Bessent shunday dediki: “Ikki delegatsiya ham tomonlarning hech biri munosabatlarning uzilishini istamasligi haqida yakdil fikrga keldi. Biz chindan ham savdo qilishni xohlaymiz. Savdoda ko‘proq muvozanatga erishishga intilamiz”. Xitoy Tijorat vazirligi vakili qo‘shma bayonotni “ikki tomonning teng huquqli muloqot va maslahatlashuvlar orqali kelishmovchiliklarni hal qilish bo‘yicha muhim qadami, bo‘shliqlarni yanada to‘ldirish va hamkorlikni chuqurlashtirish uchun poydevor yaratuvchi” deb baholadi.   Prezident Trampning jurnalistlarga “dam olish kunlari o‘tkazilgan muzokaralar AQSH va Xitoy o‘rtasidagi savdo shartlarini to‘liq qayta ishga tushirishga olib keldi” degan bayonotidan so‘ng, BBC News muxbirlarining xabar berishicha, fond bozorlari keskin ko‘tarildi.  Investorlar vaziyatning yumshatilishini olqishladilar: S&P 500 indeksi 3,2 foizdan ko‘proqqa, Dow Jones indeksi 2,8 foizga, Nasdaq esa 4,3 foizga o‘sdi. Uoll-stritda Target, Home Depot va Nike kompaniyalari aksiyalari narxi keskin oshdi, Nvidia, Amazon, Apple va Facebook Meta kabi texnologiya kompaniyalari aksiyalari ham sezilarli darajada qimmatlashdi. Yevropa fond indekslari ko‘tarildi, Gonkongning Hang Seng indeksi esa 3 foizlik o‘sish bilan kunni yakunladi. Kelishuv kemachilik kompaniyalari aksiyalarining o‘sishiga sabab bo‘ldi: Daniyaning Maersk kompaniyasi 12 foizdan ko‘proqqa, Germaniyaning Hapag-Lloyd kompaniyasi esa 14 foizga ko‘tarildi. Maersk vakillari ta’kidlaganidek, AQSH-Xitoy kelishuvi “to‘g‘ri yo‘nalishdagi qadam” bo‘ldi va endi ular “uzoq muddatli bashoratni ta’minlay oladigan doimiy kelishuvga” umid qilmoqdalar. Xalqaro savdo palatasi kelishuvni AQSH va Xitoy ikkalasi ham “munosabatlarning keskin uzilishi”ga yo‘l qo‘ymaslik istagida ekanliklarining aniq belgisi sifatida baholadi.   J.P.Morgan Research hisob-kitoblariga ko‘ra, tariflarning bunday pasayishi 2025-yil oxirigacha saqlanib qoladi va iqtisodiy o‘sish prognozlariga, jumladan, Xitoyning yillik o‘sish prognoziga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi – minimal 4,1 foizdan 4,8 foizgacha ko‘tarilishi kutilmoqda. J.P.Morgan Research tadqiqot bo‘limi rahbari Xaybin Chjuning fikriga ko‘ra, “tariflarning vaqtinchalik pasayish ko‘lami kutilganidan kattaroq va hayratlanarli darajada ijobiy hodisadir”. Ularning bashoratlariga ko‘ra, AQSH Federal zaxira tizimi o‘rta muddatli istiqbolda foiz stavkalarini 2025-yil dekabrigacha avvalgi darajada saqlab qoladi, AQSH va butun dunyoda inqiroz ehtimoli ham 50 foizdan past darajaga tushdi.   Xulosa qilib aytganda, savdo tariflari bo‘yicha erishilgan kelishuv ikki mamlakat o‘rtasidagi qarama-qarshilikning keskinligini yumshatishga xizmat qildi va savdo siyosatidagi noaniqlikni bartaraf etish uchun zamin yaratdi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Qozonda (Tatariston Respublikasi, RF) o‘tkazilgan qo‘shma biznes-forumda Rossiya va Afg‘oniston "Rossiya-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Afg‘oniston-Pokiston" va “Rossiya-Kaspiy dengizi-Turkmaniston-Afg‘oniston” multimodal tranzit yo‘laklarini rivojlantirish istiqbollarini muhokama qildi.   Bu voqea Moskvaning Afg‘oniston transport tizimini shakllantirish bo‘yicha uzoq muddatli rejalarini tushunishga oydinlik kiritadi. E’tiborli jihati shundaki, Rossiya tomoni Qozog‘iston va O‘zbekiston orqali quruqlik yo‘li bilan bir qatorda, Turkmaniston port va temir yo‘l infratuzilmasidan foydalanib, Kaspiy dengizi orqali Afg‘oniston bilan bog‘lanish imkoniyatini ochiq muhokama qila boshladi. Bunday yondashuv Rossiya Federatsiyasining biror-bir tranzit mamlakatga haddan ziyod qaramlik xavfining oldini olish uchun Janubiy Osiyoga yetkazib berish yo‘llarini xilma-xil qilishga intilayotganidan dalolat beradi.   Afg‘oniston orqali Shimol-Janub o‘qi bo‘ylab multimodal tashishlarni yo‘lga qo‘yish g‘oyasi O‘zbekiston tashabbusi bilan paydo bo‘ldi. 2022-yilda Toshkent 5532 km uzunlikdagi Belarus – Rossiya – Qozog‘iston – O‘zbekiston – Afg‘oniston – Pokiston mintaqalararo yo‘nalishini ishga tushirishni taklif etdi. Bir yil o‘tgach, tomonlar uni amalga oshirish bo‘yicha memorandum imzoladilar. O‘shandan beri Rossiya transafg‘on yo‘nalishida sezilarli faollik ko‘rsatmoqda va allaqachon Transafg‘on temir yo‘lini qurish loyihasining texnik-iqtisodiy asosini (TIA) tayyorlashda ishtirok etishini ma’lum qildi.   Ma’lumki, O‘zbekiston Mozori Sharifdan (Afg‘oniston) Peshovargacha (Pokiston) temir yo‘l yotqizishni nazarda tutuvchi Kobul yo‘lagi g‘oyasini ilgari surmoqda. Ishlarni 2021-yil kuzida boshlash rejalashtirilgan edi. Biroq Afg‘onistonda hokimiyatning kutilmagan o‘zgarishi tufayli jarayon to‘xtatildi, keyin esa qayta tiklandi. Shu bilan birga, 2024-yilda Turkmaniston Qozog‘iston bilan hamkorlikda Hind okeanidagi Pokiston portlariga chiqadigan Torg‘undi-Hirot-Qandahor-Spin-Buldak yo‘nalishi bo‘yicha Transafg‘on temir yo‘lining muqobil variantini taqdim etdi. Rossiya, chamasi, ikkala koridor - ham Kobul, ham Qandahor yo‘laklarining ishlashidan manfaatdor.   2024-yil sentyabrida Turkmaniston Qandahor orqali Pokiston chegarasigacha uzaytirilishi mo‘ljallangan Torg‘undi-Hirot (115 km) temir yo‘lining birinchi qismini qurishga kirishdi. Loyihani amalga oshirish xarajatlarining 500 million dollarlik qismini Qozog‘iston o‘z zimmasiga oladi.   Tolibonlar fevral oyida Toshkentga tashrifi yakunlari bo‘yicha O‘zbekiston tomoni bilan Mozori Sharif-Hirot temir yo‘lini qurish bo‘yicha kelishuvga erishganini ma’lum qildi, biroq O‘zbekistonning tegishli idorasi bu ma’lumotni tasdiqlamadi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Rossiya Transport vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, Transafg‘on temir yo‘lining texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlash uchun kelishilgan ikkita yo‘nalishdan biri aynan Mozori Sharif shahridan boshlanib, Afg‘onistonning Hirot, Dilorom, Qandahorini Pokistonning Chaman chegara shahri bilan bog‘laydi. Bularning barchasi shuni ko‘rsatadiki, “Tolibon” hukumati Hirotni Rossiya kabi yirik yuk jo‘natuvchilarga Transafg‘on temir yo‘lining turli tarmoqlari – g‘arbiy Qandahor orqali yoki sharqiy Kobul orqali bog‘lanish imkoniyatini beradigan mamlakatning asosiy tranzit markaziga aylantirmoqchi. Yo‘nalishlarni bog‘lash Afg‘onistonga ko‘proq tranzit yuklarini jalb qilish imkonini beradi, bu esa iqtisodiy foydadan tashqari mahalliy hukumatga sezilarli geosiyosiy ustunlik keltiradi. Biroq bu reja transafg‘on aloqalariga jalb etilgan Markaziy Osiyo davlatlari manfaatlari to‘qnashuvini keltirib chiqarishi mumkin.   Kaspiy dengizi orqali Afg‘onistonga o‘tadigan savdo yo‘li, shubhasiz, Sharqiy Osiyo, Yevrosiyo va Hindiston yarim oroli o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri temir yo‘l aloqasini yaratish jarayonini yakunlashi kerak bo‘lgan Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘lini qurish uchun katta sa’y-harakatlarni amalga oshirayotgan Toshkentni norozi qiladi. Har qanday transport yo‘lagining samaradorligi yuk hajmiga bog‘liq. Rossiya-Kaspiy dengizi-Turkmaniston-Afg‘oniston multimodal yo‘nalishi ishga tushirilgan taqdirda, shimoldan janubga yetkazib berishning sezilarli qismi uning arzonligi va dengiz kemalarining ulkan yuk ko‘tarish qobiliyati tufayli dengiz yo‘liga yo‘naltirilishi mumkin. Afg‘onistonga tranzit oqimlari qaysi transport vositasi va Markaziy Osiyoning qaysi davlati orqali yo‘naltirilishidan qat’i nazar, Kobul yo‘lagi ularni tashish uchun raqobatlashishiga to‘g‘ri keladi, bu esa mintaqa uchun jiddiy sinov bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekistonda men e’tiborga molik tendensiyani kuzatdim: uchrashgan deyarli barcha siyosatshunoslar AQSH tashqi siyosatini klassik xalqaro munosabatlar (XM) nazariyasi nuqtai nazaridan talqin qilishardi. Ular realizm, liberalizm va konstruktivizm atamalarida so‘zlashib, AQSh strategik manfaatlar, institutsional me’yorlar yoki mafkuraviy qadriyatlarga muvofiq harakat qiladi deb hisoblashardi. Biroq, Tramp ma’muriyati haqida o‘qiganimda, bu modellarning hech biri to‘g‘ri kelmaganday tuyuldi. XM nazariyasi elchixonalar va diplomatik missiyalarni qisqartirishni yoki raqiblarga yon bosib, ittifoqchilarga tarif belgilashni qanday izohlashi mumkin? Nazariy modellar va siyosiy voqelik o‘rtasidagi tafovut shunchaki chalkashlik tug‘dirmadi, balki chuqurroq muammoni ochib berdi: an’anaviy XM qo‘llanmasi endi Trampning ikkinchi ma’muriyatini tushuntirishga qodir emas.   Shundan so‘ng, agar Xalqaro munosabatlar nazariyasi Trampni tushuntira olmasa, nima tushuntira oladi, degan muhim savol paydo bo‘ladi. Ushbu sharh psixosiyosiy yondashuvni, xususan, Trampning ego, performans (ko‘z-ko‘z qilish) va xaosga bo‘lgan intilishini birlashtirishni taklif qiladi.   Birinchidan, Trampni ego boshqaradi. Milliy manfaatlar yoki institutsional me’yorlar ta’sirida bo‘lgan rahbarlardan farqli o‘laroq, uning tashqi siyosiy qarorlari doimo shaxsiy tasdiqlash va ustunlik qilish istagini aks ettiradi. AQShda prezident Trampdan ko‘ra mashhurroq bo‘lgan Ukraina prezidenti Volodimir Zelenskiy Vashingtonga tashrif buyurganida, Tramp e’tibordan chetda qolishga chiday olmadi. U kameralar oldida Zelenskiyni omma oldida obro‘sizlantirib, o‘z obro‘sini tiklashga urindi. Xuddi shunday, bu yil boshida Rim papasi Fransisk vafot etganidan so‘ng, Tramp bunga davlat arbobi sifatida emas, balki shov-shuv bilan javob qaytardi: u o‘zini Rim papasi sifatida tasvirlovchi sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan rasmni tarqatdi. Bu bilan u, aftidan, jamoatchilik e’tiborini bir paytlar uning immigratsiya siyosatini “nasroniylikka zid” deb baholagan kuchli tanqidchidan boshqa tomonga yo‘naltirishga harakat qildi. Janubiy Afrika, Kanada va Buyuk Britaniya kabi davlatlar Trampning egosini juda ehtiyotkorlik bilan boshqarishga majbur bo‘lishdi. Ular jamoat oldida sharmanda bo‘lishdan qochish umidida nozik maqtovlar aytishga urinishdi, ammo bu sa’y-harakatlar ko‘pincha natija bermadi. An’anaviy XM nazariyalari bu harakatlar keng ko‘lamli milliy maqsadlarga xizmat qiladi va ma’lum darajada AQSH manfaatlarini ilgari suradi, deb taxmin qiladi. Biroq, Trampning egoistik qarorlari Amerika tashqi siyosati uchun sezilarli natija bermadi. Bu voqealar alohida hodisalar emas, aksincha, Trampning tashqi siyosatida o‘z egosini hamma narsadan ustun qo‘yish, diplomatiyani shaxsiy obro‘ va hissiy qoniqishga bo‘ysundirishning izchil qonuniyatini ko‘rsatadi.   Ikkinchidan, Trampning xalqaro munosabatlarga yondashuvi ko‘z-ko‘z qilishga asoslangan. Uning qarorlari ichki auditoriyaga qanday ta’sir qilishi, xususan, uning muvaffaqiyatli kelishuv qiluvchi sifatidagi imijini qanday mustahkamlashi bilan belgilanadi. Gumanitar yordam qisqartirildi, chunki uning foydasi saylovchilarga osonlikcha ko‘rinmas edi – 91 000 katta yoshli va 190 000 bolaning o‘limi kabi oqibatlardan qat’i nazar. Bu Yaqin Sharq kabi shundoq ham beqaror mintaqalarga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ichki siyosatda, Tramp tomonidan taklif qilingan Medicaid qisqartirishlari natijasida, Boston universiteti tadqiqotlariga ko‘ra, har 18 daqiqada bir katta yoshli inson vafot etadi. Hatto Tramp ustuvor deb da’vo qilgan iqtisodiy mezonlar bo‘yicha ham uning siyosati samarasiz: uning savdo urushlari va tariflari uzoq muddatli AQSH yalpi ichki mahsulotini 6 foizga qisqartirishi va real ish haqini 5 foizga kamaytirishi prognoz qilinmoqda. Bu qarama-qarshiliklar yanada chuqurroq haqiqatni ochib beradi: Trampning tashqi siyosati iqtisodiy natijalar haqida emas (ba’zi XM nazariyalari taklif qilganidek), balki tashqi ko‘rinish haqidadir. Tariflardan zarar ko‘rgan mamlakatlar javob qaytarganda, ular Yaponiya kabi tahliliy yo‘ldan borib, tariflar bo‘yicha muzokaralar olib borishga harakat qila olmaydilar. Aksincha, ular Trampning namoyishkorona muhit yaratish istagiga mos kelishlari kerak, masalan, Hindiston kabi jamoatchilikni tinchlantirish yo‘lidan borishlari lozim. Pul va “bitimlar” tili hech qachon izchil strategiya bo‘lmagan, balki uning “Amerika First” qat’iyatli, murosasiz rahbar sifatidagi obro‘sini mustahkamlashga qaratilgan ko‘rinish edi.   Uchinchidan, Tramp xaos yaratish orqali gullab-yashnaydi. U doimiy e’tiborni talab qiladi, OAVdan bir qadam oldinda yuradi. Har hafta janjal ustiga janjal chiqarish orqali haddan tashqari charchoq paydo bo‘ladi va qonuniy tanqidlar hech qachon tugamaydigan “jodugarlar ovi”ning bir qismi sifatida e’tiborga olinmasligi mumkin. U Kanadani qo‘shib olish, Grenlandiyani bosib olish yoki G‘azoda hashamatli kurort qurish haqida tez-tez gapiradi. U monarxiyalardan ko‘p million dollarlik samolyotlarni qabul qildi va Meksika ko‘rfazining nomini o‘zgartirdi. Bu harakatlar juda puxta o‘ylangan, lekin AQShning maqsadlarini ilgari surish uchun emas, balki Trampni kuchliroq ko‘rsatish uchun. XM soha sifatida qarorlar nozik va vaqtga mos keladigan barqarorlik va tahlilga asoslanadi. Tramp uchun esa xaos siyosiy qurolga aylanadi, chalkashlik esa uning boshqaruvni qo‘lga olishiga sharoit yaratadi.   Ego, performans va xaos orqali davlatlar prezident Trampning xatti-harakatlarini an’anaviy ma’nodagi chet el lideri sifatida emas, balki tomoshabob ko‘rinish sifatida talqin qilishi mumkin bo‘lgan psixosiyosiy model vujudga keladi. Xalqaro munosabatlarning klassik nazariyasi e’tibor ittifoqlardan, tashqi ko‘rinish natijalardan, shaxsiy manfaat milliy strategiyadan muhimroq bo‘lgan rahbarning xatti-harakatlarini tushuntirib bera olmaydi. O‘zbekiston kabi mamlakatlar uchun xalqaro munosabatlarni tahlil qilish vositasi sifatida foydalanish Prezident Trampning harakatlari va sabablarini tushunib bo‘lmasligini anglatadi. Uning xulq-atvori shunchaki xalqaro munosabatlar doirasidagi g‘ayritabiiy holat emas, balki undan butunlay tashqarida. Tramp harakatlarining ma’nosini anglash uchun biz xalqaro munosabatlar chegarasidan chiqib, kengroq haqiqatni tan olishimiz lozim: an’anaviy harakat tizimi shunchaki eskirgan emas – u Tramp hukmronlik qilayotgan dunyoda butunlay dolzarbligini yo‘qotgan.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Jahon oziq-ovqat dasturi ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda dunyoda 340 milliondan ortiq kishi o‘tkir oziq-ovqat tanqisligidan aziyat chekmoqda. Bu raqamlarning har biri ortida aniq insonlar turibdi. Bundan tashqari, ularning ikki millionga yaqini ochlik yoqasida bo‘lib, ahvoli fojiali deb baholanmoqda. Ya’ni, hozirgi kunda odamlar kasallik yoki qarilikdan emas, balki eng oddiy narsa – oziq-ovqat yo‘qligidan vafot etmoqda.   Shu bilan birga, BMTning atrof-muhit dasturi (YUNEP) ma’lumotlariga ko‘ra, dunyoda yiliga 1 milliard tonnaga yaqin oziq-ovqat mahsulotlari yoki iste’molchilar uchun mavjud bo‘lgan barcha oziq-ovqatning beshdan bir qismi chiqitga chiqarilmoqda. Oziq-ovqat chiqindilari nafaqat ochlik muammosini kuchaytirmoqda, balki ekologiyaga ham jiddiy zarar yetkazmoqda. Ular global issiqxona gazlari chiqindilarining taxminan 10 foizini tashkil etadi. Shu sababli, oziq-ovqat chiqindilarini kamaytirish ham oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ham iqlimni muhofaza qilish va resurslardan oqilona foydalanishning muhim qadamidir.   Ta’kidlash joizki, oziq-ovqat chiqindilarining asosiy qismi (taxminan 60%) uy xo‘jaliklariga to‘g‘ri keladi, qolgan qismi umumiy ovqatlanish korxonalari (28%) va chakana savdo (12%) o‘rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, mahsulotlarning qariyb 13 foizi peshtaxtalarga yetib bormasdan, ya’ni hosilni yig‘ish, saqlash va tashish bosqichlarida yo‘qoladi.   Dunyoning ko‘plab mamlakatlari, jumladan O‘zbekistonda ham oziq-ovqat chiqindilarini kamaytirish sohasida turli xil texnologik yechimlar tobora ko‘proq joriy etilmoqda. Shu nuqtai nazardan, bizningcha, qadimdan mavjud bo‘lgan oziq-ovqatga ehtiyotkorlik va hurmat bilan munosabatda bo‘lish kabi an’anaviy qadriyatlarni mustahkamlash muhim yo‘nalishdir. Bu nafaqat madaniy xususiyat, balki xalq axloqining ajralmas qismi bo‘lgan O‘zbekistonga ham bevosita taalluqlidir. Bugungi kunda ham, iste’molning o‘sishi va shaharlashtirish jarayonlariga qaramay, mamlakatimizda oilalarda bunday munosabatni saqlab qolish va rivojlantirish g‘oyat muhimdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Eron Islom Respublikasining (EIR) amaldagi prezidenti Mas’ud Pezeshkiyan boshchiligidagi 14-hukumati Markaziy Osiyoda pragmatik yondashuvga asoslangan siyosatni sezilarli darajada faollashtirmoqda. Mintaqaviy hamkorlikning asosiy e’tibori savdo va transport-logistika aloqalarini rivojlantirishga qaratilgan. Bunday maqsad Eronning Tehron iqtisodiy izolyatsiyasini yumshatishga qaratilgan “Sharqqa nazar” strategiyasiga mos keladi.   Xalqaro sanksiyalar EIRning Markaziy Osiyo bilan integratsiyasini cheklovchi asosiy omil bo‘lib qolmoqda. Geografik yaqinlik va ulkan resurs salohiyatiga qaramay, o‘zaro savdo hajmi qoniqarsiz bo‘lib, so‘nggi yillarda biroz o‘sgan bo‘lsa-da, 1,5 milliard dollardan sal oshiqni tashkil etmoqda. O‘zbekiston bilan tovar ayirboshlashni 4 barobarga – 2 milliard dollargacha, Qozog‘iston va Tojikiston bilan – 1 milliard dollargacha, Turkmaniston bilan – 30 foizga oshirish maqsad qilib qo‘yilgan.   Markaziy Osiyo davlatlarining kengayib borayotgan eksport imkoniyatlari yangi iste’mol bozorlari va dunyoning yirik iqtisodiyotlari bilan samarali aloqa yo‘llarini izlashga undamoqda. Eron ikkala sifatni o‘zida mujassam etgani bois mintaqaviy “beshlik” uchun qimmatli hamkorga aylanmoqda. Bundan tashqari, bu mamlakat mashinasozlik, energetika, qishloq xo‘jaligi, kimyo va farmatsevtika sohalarida mustahkam ilmiy-texnik tajribaga hamda qo‘shma ishlab chiqarishlarni yo‘lga qo‘yish uchun investitsiya bazasiga ega.   Avtomobil va temir yo‘llarning keng tarmog‘i, Hind okeanidagi yirik portlarning mavjudligi EIRga dengizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan Markaziy Osiyo respublikalari bilan hamkorlikda muhim ustunlik beradi. Tehron Xitoy va Yevropani temir yo‘l orqali bog‘laydigan Yevroosiyo quruqlik ko‘prigini shakllantirishda muhim rol o‘ynamoqda. Eron hududini quruqlik orqali Sharqdan G‘arbga kesib o‘tadigan bir nechta tranzit yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ularning ishida Markaziy Osiyo mamlakatlari ham ishtirok etadi. “Xitoy-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron-Turkiya-YeI” temir yo‘l koridori faol rivojlanmoqda, parallel ravishda “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron-Turkiya-YeI” multimodal yo‘nalishi faoliyat yuritmoqda.   Markaziy Osiyo respublikalari uchun janubiy tranzit yo‘nalishining dolzarbligi nuqtai nazaridan, Hindiston tomonidan modernizatsiya qilinayotgan va sanksiyalar yukidan xoli bo‘lgan Eronning Chobahor chuqur dengiz porti tobora ommalashmoqda. 2023-yilda Tehron Toshkentning Chobahor kelishuviga qo‘shilish haqidagi iltimosini ma’qulladi. O‘zbekiston tomoni dengiz porti hududida omborlar va terminal qurishni rejalashtirmoqda. Shunga o‘xshash masala Qozog‘iston va Tojikistonda ham ko‘rib chiqilmoqda. Shuningdek, Eronning yo‘l va port infratuzilmasidan foydalangan holda Markaziy Osiyodan Hindistonga transport yo‘laklarini ishga tushirish masalalari muhokama qilinmoqda. Bunday rivojlanish dunyoning eng yirik iqtisodiyotlaridan biri bilan savdoni jadallashtiradi, bu esa Markaziy Osiyo davlatlarining geoiqtisodiy manfaatlariga to‘liq mos keladi.   2024-yil avgust oyida Hindistonning Mundra, Nxava-Sheva va Chennay portlaridan Eron (Bandar-Abbos porti) va Turkmaniston orqali O‘zbekistonga konteyner tashuvlari yo‘lga qo‘yildi. 2025-yil mart oyida xuddi shu yo‘nalish bo‘yicha Qozog‘istonga yuk yetkazib berish tashkil etildi. Shu bilan birga, Ostona Eron janubidagi Shahid Rajayi porti qirg‘og‘ida ixtisoslashtirilgan terminal va logistika markazini qurish niyatida. Bu voqealarning barchasi Markaziy Osiyo davlatlarining Tehron bilan yaqinlashishdagi qat’iyatini ko‘rsatmoqda.   Markaziy Osiyo tranziti EIR uchun ham juda muhim, chunki uning tashqi savdosi Sharqqa yo‘naltirilgan. 2025-yil 15-mayda Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) mamlakatlari va Eron o‘rtasida erkin savdo to‘g‘risidagi to‘liq formatli bitim kuchga kirdi. U deyarli barcha tovar nomenklaturasiga bojxona to‘lovlarini keskin kamaytirishni nazarda tutadi. Bundan YeOIIda yetakchi o‘rinni egallagan va Eron bilan sezilarli savdo aylanmasiga ega bo‘lgan (2024-yil yakuniga ko‘ra 4,8 milliard dollar) Rossiya eng ko‘p foyda ko‘radi. Biroq Tehronning Sharqdagi eng yirik savdo sherigi Xitoy bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, mintaqamiz orqali transport yo‘laklarini rivojlantirish Eron-Xitoy munosabatlari kun tartibidagi prinsipial masala hisoblanadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Donald Trampning geosiyosiy raqobat tobora kuchayib borayotgan Yaqin Sharqning asosiy mamlakatlariga qilgan safarini tahlil qilar ekanmiz, uning AQShning mintaqadagi ta’sirini tiklash uchun iqtisodiy, diplomatik va strategik tashabbuslarni uyg‘unlashtirish bo‘yicha sa’y-harakatlarini alohida ta’kidlash lozim. Trampning BAA, Qatar va Saudiya Arabistoni bilan umumiy qiymati 2 trillion dollardan ortiq bo‘lgan tijorat va mudofaa shartnomalari bo‘yicha tuzgan yirik kelishuvlari iqtisodiy diplomatiyaga yangicha yondashuvdan dalolat beradi. Bu esa mintaqaviy ta’sir dinamikasini o‘zgartirishi va Amerika ishtirokining yangi namunalarini yaratishi mumkin. AQShdan texnologiya eksporti va mudofaa hamkorligi o‘rtasidagi strategik muvofiqlik quyidagilardan kelib chiqadi: Saudiya Arabistoni 600 milliard dollar miqdorida investitsiyalar ajratdi, jumladan, 142 milliard dollarlik harbiy xaridlar va 20 milliard dollarlik sun’iy intellekt hamda energetika infratuzilmasi loyihalariga mablag‘ yo‘naltirdi; Qatar bilan tuzilgan kelishuvlar qiymati 243 milliard dollardan oshdi. Bunga Boeing reaktiv samolyotini 96 milliard dollarga, AQShdan qurol-yarog‘ni 42 milliard dollarga va ilg‘or mudofaa texnologiyalarini 3 milliard dollarga sotib olish kiradi. Investitsiyalarni 1,2 trillion dollargacha oshirish rejalashtirilmoqda; BAA 200 milliard dollardan ortiq shartnomalar imzoladi, jumladan, Boeing uchun 14,5 milliard dollarlik buyurtma va Abu-Dabidagi yirik sun’iy intellekt ma’lumotlarini qayta ishlash markazi qurilishi.   ALJAZEERA Donald Trampning Yaqin Sharqqa safarini “Qo‘shma Shtatlarning mintaqaga yondashuvida geosiyosiy o‘zgarish” deb baholab, “Prezident Tramp Amerikaga sarmoya kiritishni jadallashtirmoqda va kelajak avlodlar uchun barqaror farovonlikning yangi oltin asriga yo‘l ochib, butun dunyo bo‘ylab adolatli savdo kelishuvlarini ta’minlamoqda”, deya ta’kidladi.   Saudiya Arabistonidagi nutqida Tramp: “Rahbarlarning yangi avlodi qadimiy mojarolar va o‘tmishdagi zerikarli kelishmovchiliklarni yengib o‘tmoqda hamda Yaqin Sharq xaos bilan emas, balki savdo bilan belgilanadigan kelajakni barpo etmoqda”, deya qayd qildi. U “turli millat, din va e’tiqodga mansub odamlar bir-birini bombardimon qilish orqali yo‘q qilmasdan, birgalikda shaharlar quradigan texnologiyalar”ga chaqirdi.   Xulosa qilib aytganda, Prezident Donald Trampning Yaqin Sharqdagi diplomatik missiyasi sezilarli iqtisodiy natijalar keltirdi va AQShning mintaqaga nisbatan tashqi iqtisodiy siyosati hamda iqtisodiy diplomatiyasida muhim o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Tashrifning asosiy iqtisodiy maqsadi – AQSH iqtisodiyotiga sun’iy intellekt, energetika va mudofaa sohalaridagi ilg‘or texnologiyalarni rivojlantirish uchun salmoqli sarmoya jalb etishdan iborat edi va bu maqsadga erishildi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.