Afg‘oniston, Eron va Turkiya “Hirot – Mozori Sharif” temir yo‘lini birgalikda qurish bo‘yicha kelishuvga erishdi. Kelishuv 2025-yil 22-oktyabrda Istanbulda o‘tkazilgan Xalqaro temir yo‘llar ittifoqining Mintaqaviy assambleyasi doirasida imzolandi. Manbalarga ko‘ra, har bir tomon loyihani amalga oshirish uchun moliyaviy, texnik va kadrlar resurslarini safarbar etadi. 10 million dollar qiymatidagi texnik-iqtisodiy asosni 2026-yil mart oyigacha yakunlash, yana bir yildan so‘ng esa yangi transport arteriyasining yuk tashish sinovlarini o‘tkazish rejalashtirilmoqda.
Afg‘onistonning shimoliy viloyatlari bo‘ylab temir yo‘llarning kengayishi “Sharq-G‘arb” o‘qi bo‘yicha qit’alararo aloqaning zamonaviy rivojlanish dinamikasining geosiyosiy kontekstiga mos keladi. Bunda Afg‘onistonga Yevroosiyoning asosiy tranzit markazlaridan biri roli berilgan. Ushbu jarayon 2000-yillar boshida taklif etilgan Besh millat temir yo‘l koridori (BMTK) g‘oyasini amalda ro‘yobga chiqarishning navbatdagi bosqichini belgilaydi. 2100 kilometrlik, 1435 millimetrli yagona izli yo‘nalish Xitoy, Qirg‘iziston, Tojikiston, Afg‘oniston va Eron chegaralarini kesib o‘tib, Turkiya va Yevropa Ittifoqi hududiga chiqadi. BMTK Sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq va Yevropa o‘rtasidagi eng qisqa quruqlik aloqasini ta’minlashga mo‘ljallangan bo‘lib, Xitoydan Yevropa Ittifoqiga Markaziy Osiyo orqali o‘tadigan barcha mavjud tranzit yo‘nalishlariga jiddiy raqobat tug‘diradi. Bunday rivojlanish O‘zbekiston va uning tranzit imkoniyatlari uchun uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Nazariy jihatdan, Hirotdan Mozori Sharifgacha temir yo‘lning ishga tushirilishi Toshkentga Turkmanistonni chetlab o‘tib, Eronning yo‘l-transport va port infratuzilmasiga qo‘shimcha kirish imkonini beradi. Biroq, ushbu afzallik mamlakat “Besh millat yo‘lagi”ni rivojlantirishda ishtirok etmasa, tegishli samara bermaydi. Aksincha, “Xitoy-Yevropa-Xitoy” o‘qi bo‘ylab potentsial yuk oqimini Eron va Tojikiston foydasiga qayta taqsimlanishiga olib keladi.
BMTK strategik tashabbusini amalga oshirishda birinchi muhim qadamni Tehron qo‘ydi. U 2007-yilda o‘z hududidan 225 km uzunlikdagi “Xof-Hirot” temir yo‘l liniyasini qurishni boshladi. Uning so‘nggi to‘rtinchi qismini kelgusi yilgacha foydalanishga topshirish kutilmoqda. Loyihaning yakunlanishi Afg‘oniston va Eronga umumiy chegara orqali yiliga 3 million tonnagacha yuk o‘tkazish imkonini beradi, ularning katta qismini tranzit oqimlari tashkil etadi. 2025-yil mart oyida “Xof-Hirot” yo‘nalishi bo‘yicha Yevropa Ittifoqiga 200 tonna afg‘on oziq-ovqat mahsulotlari jo‘natildi. Istiqbolda temir yo‘l Afg‘onistonning shimoli-sharqiy viloyatlariga, so‘ngra Tojikiston va Qirg‘izistonga kengaytirilsa, yuk oqimlari teskari yo‘nalishda, ya’ni Xitoy bozoriga yetkazib berish bilan harakatlanishi mumkin.
Tranzit vaqti va masofasining sezilarli darajada qisqarishi tufayli yangi yo‘nalish Qozog‘iston, O‘zbekiston va Turkmaniston orqali G‘arbga o‘tadigan transport yo‘laklariga nisbatan afzalroq bo‘lishi shubhasiz. Markaziy Osiyoning ushbu uchta respublikasi Eron va Turkiya orqali Yevropa Ittifoqiga Janubiy temir yo‘l koridorini shakllantirish jarayonida faol ishtirok etmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 2025-yil aprel oyida qurilishi boshlangan “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston” temir yo‘lining Janubiy yo‘lak bilan tutashuvi Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘lini 900 kilometrga qisqartirish imkonini beradi. Bu esa Toshkentga mintaqalararo tranzit tashuvlari sohasida muhim raqobatbardosh ustunlik beradi. Biroq “Besh millat yo‘lagi” yanada faollashsa, O‘zbekiston bunday imkoniyatdan mahrum bo‘lishi mumkin.
Oldini olish maqsadida Afg‘oniston va Erongacha kengaytiriladigan “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston-Tojikiston-O‘zbekiston” temir yo‘l koridorini yaratish istiqbolini ko‘rib chiqish tavsiya etiladi. Bu O‘zbekistonni “Mozori Sharif – Hirot” temir yo‘li loyihasining manfaatdorlaridan biriga aylantirish orqali BMTK faollashuvining mamlakatimiz uchun salbiy oqibatlarini yumshatish imkonini beradi.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
