Yaqinda Yevropa Ittifoqiga a’zo to‘qqiz davlat tomonidan imzolangan ochiq xat 1950-yildan beri Yevropa Kengashi va Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa konvensiyasi (IHYeK) tomonidan yaratilgan inson huquqlarini himoya qilishning urushdan keyingi tizimiga jiddiy tahdid solmoqda. Italiya Bosh vaziri Jorjiya Meloni va uning daniyalik hamkasbi Mette Frederiksen boshchiligidagi tashabbus davlatlarga migratsiya siyosatida ko‘proq erkinlik berish uchun Konvensiya talqinini qayta ko‘rib chiqishga intilmoqda. Ushbu tashabbus Yevropadagi keng tarqalgan tendensiyani aks ettiradi: migratsiya oqimlaridan xavotir va ichki siyosiy bosim hukumatlar koalitsiyasini xalqaro huquqiy me’yorlar suveren qarorlar qabul qilishga to‘sqinlik qilayotganiga shubha qilishga undamoqda.   To‘qqizta hukumatning dalillari asosida Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi (IHYeS) so‘nggi o‘n yilliklarda Konvensiya doirasini uning mualliflarining dastlabki niyatlaridan tashqariga chiqib kengaytirganiga ishonch yotadi. “Sudning Konvensiya doirasidan chiqib ketmaganligini qayta ko‘rib chiqish” zarurligi to‘g‘risidagi ta’kid aslida sud amaliyotidagi o‘zgarishlar inson huquqlarini jamoaviy himoya qilish va demokratik davlatlarning vakolatlari o‘rtasidagi muvozanatni buzganligini tasdiqlaydi. Ushbu yondashuv immigratsiyaga qarshi partiyalar migratsiyani milliy o‘ziga xoslik va ijtimoiy birlikning mavjudligi masalasiga aylantirgan, maktubni imzolagan bir nechta mamlakatlarning saylovchilarida ma’qullanmoqda.   Amaliy jihatdan, xat mualliflari og‘ir jinoyatlar uchun chet el fuqarolarini chiqarib yuborish imkoniyatini kengaytirishni, deportatsiya qilishning iloji bo‘lmaganda ba’zi protsessual kafolatlarni to‘xtatib turishni va muhojirlarning dushman tashqi kuchlar tomonidan “qurolga aylantirilishi”ga qarshi turishni taklif qilmoqdalar. Ushbu tavsiyalarda inson huquqlari bo‘yicha majburiyatlarning milliy xavfsizlik va jamoat tartibi nuqtayi nazaridan yangicha talqini o‘z ifodasini topgan. Muhojirlar orasidagi jinoiy unsurlarni ushlab turish istagi tushunarli bo‘lsa-da, bunday choralar Konvensiyaning asosiy kafolatlariga, jumladan, shaxsiy va oilaviy hayotni hurmat qilish huquqiga va jamoaviy chiqarib yuborishni taqiqlashga putur yetkazish xavfini tug‘diradi.   Melonining Konvensiyaning zamonaviy muammolarga javob berish qobiliyati haqidagi “siyosiy munozara”ga chaqirig‘i huquqiy vorislik va siyosiy ehtiyojlar rivojlanishi o‘rtasidagi ziddiyatni ta’kidlaydi. U xalqaro huquqda ichki siyosiy mulohazalar shartnomaviy majburiyatlarning rivojlanishiga qay darajada ta’sir ko‘rsatishi kerakligi haqidagi uzoq davom etgan bahsni aks ettiradi. Konvensiyani qayta ko‘rib chiqishni “ochiq muloqot” bilan bog‘lashga intilib, imzo chekuvchilar har qanday o‘zgartirish nafaqat sud, balki siyosiy kelishuvni ham talab qilishini bilvosita tan oladilar – bu vazifa milliy manfaatlarning qarama-qarshiligi va Sud qarorlarining barcha 46 ishtirokchi davlat uchun majburiyligi tufayli murakkabdir.   Yevropa Kengashi Bosh kotibi Alen Bersening javobi tezkor va aniq bo‘ldi. “Hech bir sud hokimiyati siyosiy bosimni boshdan kechirmasligi kerak”ligini ta’kidlab, u IHYeSning mustaqilligiga putur yetkazish Yevropada qonun ustuvorligi asoslarining o‘zini xavf ostiga qo‘yishidan ogohlantirdi. Uning Sud rolini himoya qilishi, jumladan, Rossiyaning Ukrainaga qarshi tajovuzi kontekstida inson huquqlari buzilishini ko‘rib chiqishda, hatto eng murakkab geosiyosiy vaziyatlarda ham davlatlarning haddan tashqari harakatlariga qarshi to‘siq sifatida Konvensiyaning noyob vazifasini eslatadi.   Sudning tarixiy qarorlari nizoning yuqori ahamiyatini yaqqol ko‘rsatadi. 2016-yilda Tunis muhojirlarini Lampeduzadan chiqarib yuborish va 2021-yilda Daniyaning suriyalik qochqin oilasini birlashtirishdan bosh tortishi to‘g‘risidagi qarorlar shaxslarni jamoaviy majburlov choralaridan himoya qilish va oilaviy hayotga bo‘lgan huquqni hurmat qilish majburiyatini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, Boltiqbo‘yi davlatlari va Polshaga qarshi Belarusga muhojirlarni “tashlab yuborish” ishi bo‘yicha hozirgi jarayonlar Konvensiya milliy chegara siyosati gibrid harbiy taktikalar bilan kesishgan vaziyatlarga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatmoqda.   To‘qqiz mamlakat tashabbusi ikki tomonlama xavf tug‘diradi. Bir tomondan, u mustaqil sud jarayoni bo‘lib qolishi kerak bo‘lgan narsaga ochiqdan-ochiq siyosiy aralashuvga yo‘l qo‘yib, IHYeS nufuzini pasaytirishi mumkin. Boshqa tomondan, agar davlatlar Sudning ba’zi qarorlarining majburiyligi haqida bahslasha boshlasa, Yevropada inson huquqlarini himoya qilishning parchalanishiga olib kelishi mumkin. Ikkala holatda ham Konvensiya asosiy huquqlarni bir ovozdan himoya qilish qobiliyatini yo‘qotadi va jamiyatning Sudning adolatliligi va xolisligiga bo‘lgan ishonchi pasayadi.   Institutsional nuqtayi nazardan, bu bahs Yevropada ko‘p darajali boshqaruvning hayotiyligini shubha ostiga qo‘yadi. IHYeK tizimi aynan milliy suverenitet va millatlararo nazorat o‘rtasidagi ziddiyatlarni yumshatish uchun yaratilgan bo‘lib, alohida shaxslar uchun himoya tarmog‘ini ham, umumiy qadriyatlar doirasini ham ta’minlaydi. Konvensiyaning asosiy qoidalaridan voz kechish yoki ularni sezilarli darajada zaiflashtirish bu nozik muvozanatga putur yetkazadi, bu esa fuqarolarni Strasburg sudiga murojaat qilishdan cho‘chitishi va Konvensiyaning huquqlarni himoya qilishning yagona standarti bo‘lish qobiliyatini cheklashi mumkin.   Shunday bo‘lsa-da, imzo qo‘yganlarning tashvishlarini butunlay rad etib bo‘lmaydi. Konvensiyaning zamonaviy migratsiya voqeligini, transmilliy jinoiy tarmoqlarni hamda nodavlat va davlat subyektlarining asimmetrik taktikalarini qay darajada hisobga olishi haqida jiddiy savollar mavjud. Har qanday samarali islohot inson huquqlarini himoya qilish zaruriyatini demokratik boshqaruv va xavfsizlikning dolzarb talablari bilan uyg‘unlashtirishni talab etadi. Buning uchun qonun ustuvorligi va saylangan hokimiyat vakolatlarini hurmat qiladigan vazmin muloqot o‘tkazish lozim.   Vaziyatdan chiqish yo‘lini topish uchun Yevropa davlatlari Yevropa Kengashi homiyligida rasmiy maslahatlashuv jarayonini tashkil etishni ko‘rib chiqishlari kerak. Bunday mexanizm huquqshunoslar, sudyalar, parlament a’zolari, fuqarolik jamiyati vakillari va migratsiya bo‘yicha mutaxassislarni aniq tuzatishlar kiritish yoki protokollarni qayta ko‘rib chiqish uchun birlashtirishi mumkin. U shaffoflikni va manfaatdor tomonlarning keng ishtirokini ta’minlash orqali Konvensiyaning har qanday rivojlanishi bir tomonlama siyosiy harakatlar emas, balki kelishuv asosida amalga oshirilishiga ko‘maklashadi. Faqat keng qamrovli yondashuv asosidagina Yevropa bir vaqtning o‘zida shaxs huquqlarini va inson huquqlarini himoya qilishning asosiy institutlari yaxlitligini saqlab qolishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

AQSH va Xitoyning Jenevadagi samarali muzokaralari natijasida AQSH 2025-yil yanvaridan boshlab o‘rnatilgan Xitoy importiga bojlarni 145 foizdan 30 foizga, Xitoyning Amerika tovarlariga javob bojlari esa 125 foizdan 10 foizga tushirishga qaror qildi. Shunday qilib, keyingi 90 kun ichida har bir tomon tariflarini 115 foizga pasaytirish bo‘yicha erishilgan kelishuv xalqaro iqtisodiy hamjamiyatni ma’lum darajada tinchlantirgani ko‘rinadi.   Shu fonda CNN ekspertlari ta’kidlashicha, “jahon sarmoyadorlari moliyaviy bozorlarni larzaga keltirgan, ta’minot zanjirlarini izdan chiqargan va inqiroz xavotirlarini kuchaytirgan savdo urushidagi iliqlikni olqishlamoqda”. Jenevadagi matbuot anjumanida AQSH moliya vaziri Skott Bessent shunday dediki: “Ikki delegatsiya ham tomonlarning hech biri munosabatlarning uzilishini istamasligi haqida yakdil fikrga keldi. Biz chindan ham savdo qilishni xohlaymiz. Savdoda ko‘proq muvozanatga erishishga intilamiz”. Xitoy Tijorat vazirligi vakili qo‘shma bayonotni “ikki tomonning teng huquqli muloqot va maslahatlashuvlar orqali kelishmovchiliklarni hal qilish bo‘yicha muhim qadami, bo‘shliqlarni yanada to‘ldirish va hamkorlikni chuqurlashtirish uchun poydevor yaratuvchi” deb baholadi.   Prezident Trampning jurnalistlarga “dam olish kunlari o‘tkazilgan muzokaralar AQSH va Xitoy o‘rtasidagi savdo shartlarini to‘liq qayta ishga tushirishga olib keldi” degan bayonotidan so‘ng, BBC News muxbirlarining xabar berishicha, fond bozorlari keskin ko‘tarildi.  Investorlar vaziyatning yumshatilishini olqishladilar: S&P 500 indeksi 3,2 foizdan ko‘proqqa, Dow Jones indeksi 2,8 foizga, Nasdaq esa 4,3 foizga o‘sdi. Uoll-stritda Target, Home Depot va Nike kompaniyalari aksiyalari narxi keskin oshdi, Nvidia, Amazon, Apple va Facebook Meta kabi texnologiya kompaniyalari aksiyalari ham sezilarli darajada qimmatlashdi. Yevropa fond indekslari ko‘tarildi, Gonkongning Hang Seng indeksi esa 3 foizlik o‘sish bilan kunni yakunladi. Kelishuv kemachilik kompaniyalari aksiyalarining o‘sishiga sabab bo‘ldi: Daniyaning Maersk kompaniyasi 12 foizdan ko‘proqqa, Germaniyaning Hapag-Lloyd kompaniyasi esa 14 foizga ko‘tarildi. Maersk vakillari ta’kidlaganidek, AQSH-Xitoy kelishuvi “to‘g‘ri yo‘nalishdagi qadam” bo‘ldi va endi ular “uzoq muddatli bashoratni ta’minlay oladigan doimiy kelishuvga” umid qilmoqdalar. Xalqaro savdo palatasi kelishuvni AQSH va Xitoy ikkalasi ham “munosabatlarning keskin uzilishi”ga yo‘l qo‘ymaslik istagida ekanliklarining aniq belgisi sifatida baholadi.   J.P.Morgan Research hisob-kitoblariga ko‘ra, tariflarning bunday pasayishi 2025-yil oxirigacha saqlanib qoladi va iqtisodiy o‘sish prognozlariga, jumladan, Xitoyning yillik o‘sish prognoziga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi – minimal 4,1 foizdan 4,8 foizgacha ko‘tarilishi kutilmoqda. J.P.Morgan Research tadqiqot bo‘limi rahbari Xaybin Chjuning fikriga ko‘ra, “tariflarning vaqtinchalik pasayish ko‘lami kutilganidan kattaroq va hayratlanarli darajada ijobiy hodisadir”. Ularning bashoratlariga ko‘ra, AQSH Federal zaxira tizimi o‘rta muddatli istiqbolda foiz stavkalarini 2025-yil dekabrigacha avvalgi darajada saqlab qoladi, AQSH va butun dunyoda inqiroz ehtimoli ham 50 foizdan past darajaga tushdi.   Xulosa qilib aytganda, savdo tariflari bo‘yicha erishilgan kelishuv ikki mamlakat o‘rtasidagi qarama-qarshilikning keskinligini yumshatishga xizmat qildi va savdo siyosatidagi noaniqlikni bartaraf etish uchun zamin yaratdi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Qozonda (Tatariston Respublikasi, RF) o‘tkazilgan qo‘shma biznes-forumda Rossiya va Afg‘oniston "Rossiya-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Afg‘oniston-Pokiston" va “Rossiya-Kaspiy dengizi-Turkmaniston-Afg‘oniston” multimodal tranzit yo‘laklarini rivojlantirish istiqbollarini muhokama qildi.   Bu voqea Moskvaning Afg‘oniston transport tizimini shakllantirish bo‘yicha uzoq muddatli rejalarini tushunishga oydinlik kiritadi. E’tiborli jihati shundaki, Rossiya tomoni Qozog‘iston va O‘zbekiston orqali quruqlik yo‘li bilan bir qatorda, Turkmaniston port va temir yo‘l infratuzilmasidan foydalanib, Kaspiy dengizi orqali Afg‘oniston bilan bog‘lanish imkoniyatini ochiq muhokama qila boshladi. Bunday yondashuv Rossiya Federatsiyasining biror-bir tranzit mamlakatga haddan ziyod qaramlik xavfining oldini olish uchun Janubiy Osiyoga yetkazib berish yo‘llarini xilma-xil qilishga intilayotganidan dalolat beradi.   Afg‘oniston orqali Shimol-Janub o‘qi bo‘ylab multimodal tashishlarni yo‘lga qo‘yish g‘oyasi O‘zbekiston tashabbusi bilan paydo bo‘ldi. 2022-yilda Toshkent 5532 km uzunlikdagi Belarus – Rossiya – Qozog‘iston – O‘zbekiston – Afg‘oniston – Pokiston mintaqalararo yo‘nalishini ishga tushirishni taklif etdi. Bir yil o‘tgach, tomonlar uni amalga oshirish bo‘yicha memorandum imzoladilar. O‘shandan beri Rossiya transafg‘on yo‘nalishida sezilarli faollik ko‘rsatmoqda va allaqachon Transafg‘on temir yo‘lini qurish loyihasining texnik-iqtisodiy asosini (TIA) tayyorlashda ishtirok etishini ma’lum qildi.   Ma’lumki, O‘zbekiston Mozori Sharifdan (Afg‘oniston) Peshovargacha (Pokiston) temir yo‘l yotqizishni nazarda tutuvchi Kobul yo‘lagi g‘oyasini ilgari surmoqda. Ishlarni 2021-yil kuzida boshlash rejalashtirilgan edi. Biroq Afg‘onistonda hokimiyatning kutilmagan o‘zgarishi tufayli jarayon to‘xtatildi, keyin esa qayta tiklandi. Shu bilan birga, 2024-yilda Turkmaniston Qozog‘iston bilan hamkorlikda Hind okeanidagi Pokiston portlariga chiqadigan Torg‘undi-Hirot-Qandahor-Spin-Buldak yo‘nalishi bo‘yicha Transafg‘on temir yo‘lining muqobil variantini taqdim etdi. Rossiya, chamasi, ikkala koridor - ham Kobul, ham Qandahor yo‘laklarining ishlashidan manfaatdor.   2024-yil sentyabrida Turkmaniston Qandahor orqali Pokiston chegarasigacha uzaytirilishi mo‘ljallangan Torg‘undi-Hirot (115 km) temir yo‘lining birinchi qismini qurishga kirishdi. Loyihani amalga oshirish xarajatlarining 500 million dollarlik qismini Qozog‘iston o‘z zimmasiga oladi.   Tolibonlar fevral oyida Toshkentga tashrifi yakunlari bo‘yicha O‘zbekiston tomoni bilan Mozori Sharif-Hirot temir yo‘lini qurish bo‘yicha kelishuvga erishganini ma’lum qildi, biroq O‘zbekistonning tegishli idorasi bu ma’lumotni tasdiqlamadi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Rossiya Transport vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, Transafg‘on temir yo‘lining texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlash uchun kelishilgan ikkita yo‘nalishdan biri aynan Mozori Sharif shahridan boshlanib, Afg‘onistonning Hirot, Dilorom, Qandahorini Pokistonning Chaman chegara shahri bilan bog‘laydi. Bularning barchasi shuni ko‘rsatadiki, “Tolibon” hukumati Hirotni Rossiya kabi yirik yuk jo‘natuvchilarga Transafg‘on temir yo‘lining turli tarmoqlari – g‘arbiy Qandahor orqali yoki sharqiy Kobul orqali bog‘lanish imkoniyatini beradigan mamlakatning asosiy tranzit markaziga aylantirmoqchi. Yo‘nalishlarni bog‘lash Afg‘onistonga ko‘proq tranzit yuklarini jalb qilish imkonini beradi, bu esa iqtisodiy foydadan tashqari mahalliy hukumatga sezilarli geosiyosiy ustunlik keltiradi. Biroq bu reja transafg‘on aloqalariga jalb etilgan Markaziy Osiyo davlatlari manfaatlari to‘qnashuvini keltirib chiqarishi mumkin.   Kaspiy dengizi orqali Afg‘onistonga o‘tadigan savdo yo‘li, shubhasiz, Sharqiy Osiyo, Yevrosiyo va Hindiston yarim oroli o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri temir yo‘l aloqasini yaratish jarayonini yakunlashi kerak bo‘lgan Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘lini qurish uchun katta sa’y-harakatlarni amalga oshirayotgan Toshkentni norozi qiladi. Har qanday transport yo‘lagining samaradorligi yuk hajmiga bog‘liq. Rossiya-Kaspiy dengizi-Turkmaniston-Afg‘oniston multimodal yo‘nalishi ishga tushirilgan taqdirda, shimoldan janubga yetkazib berishning sezilarli qismi uning arzonligi va dengiz kemalarining ulkan yuk ko‘tarish qobiliyati tufayli dengiz yo‘liga yo‘naltirilishi mumkin. Afg‘onistonga tranzit oqimlari qaysi transport vositasi va Markaziy Osiyoning qaysi davlati orqali yo‘naltirilishidan qat’i nazar, Kobul yo‘lagi ularni tashish uchun raqobatlashishiga to‘g‘ri keladi, bu esa mintaqa uchun jiddiy sinov bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekistonda men e’tiborga molik tendensiyani kuzatdim: uchrashgan deyarli barcha siyosatshunoslar AQSH tashqi siyosatini klassik xalqaro munosabatlar (XM) nazariyasi nuqtai nazaridan talqin qilishardi. Ular realizm, liberalizm va konstruktivizm atamalarida so‘zlashib, AQSh strategik manfaatlar, institutsional me’yorlar yoki mafkuraviy qadriyatlarga muvofiq harakat qiladi deb hisoblashardi. Biroq, Tramp ma’muriyati haqida o‘qiganimda, bu modellarning hech biri to‘g‘ri kelmaganday tuyuldi. XM nazariyasi elchixonalar va diplomatik missiyalarni qisqartirishni yoki raqiblarga yon bosib, ittifoqchilarga tarif belgilashni qanday izohlashi mumkin? Nazariy modellar va siyosiy voqelik o‘rtasidagi tafovut shunchaki chalkashlik tug‘dirmadi, balki chuqurroq muammoni ochib berdi: an’anaviy XM qo‘llanmasi endi Trampning ikkinchi ma’muriyatini tushuntirishga qodir emas.   Shundan so‘ng, agar Xalqaro munosabatlar nazariyasi Trampni tushuntira olmasa, nima tushuntira oladi, degan muhim savol paydo bo‘ladi. Ushbu sharh psixosiyosiy yondashuvni, xususan, Trampning ego, performans (ko‘z-ko‘z qilish) va xaosga bo‘lgan intilishini birlashtirishni taklif qiladi.   Birinchidan, Trampni ego boshqaradi. Milliy manfaatlar yoki institutsional me’yorlar ta’sirida bo‘lgan rahbarlardan farqli o‘laroq, uning tashqi siyosiy qarorlari doimo shaxsiy tasdiqlash va ustunlik qilish istagini aks ettiradi. AQShda prezident Trampdan ko‘ra mashhurroq bo‘lgan Ukraina prezidenti Volodimir Zelenskiy Vashingtonga tashrif buyurganida, Tramp e’tibordan chetda qolishga chiday olmadi. U kameralar oldida Zelenskiyni omma oldida obro‘sizlantirib, o‘z obro‘sini tiklashga urindi. Xuddi shunday, bu yil boshida Rim papasi Fransisk vafot etganidan so‘ng, Tramp bunga davlat arbobi sifatida emas, balki shov-shuv bilan javob qaytardi: u o‘zini Rim papasi sifatida tasvirlovchi sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan rasmni tarqatdi. Bu bilan u, aftidan, jamoatchilik e’tiborini bir paytlar uning immigratsiya siyosatini “nasroniylikka zid” deb baholagan kuchli tanqidchidan boshqa tomonga yo‘naltirishga harakat qildi. Janubiy Afrika, Kanada va Buyuk Britaniya kabi davlatlar Trampning egosini juda ehtiyotkorlik bilan boshqarishga majbur bo‘lishdi. Ular jamoat oldida sharmanda bo‘lishdan qochish umidida nozik maqtovlar aytishga urinishdi, ammo bu sa’y-harakatlar ko‘pincha natija bermadi. An’anaviy XM nazariyalari bu harakatlar keng ko‘lamli milliy maqsadlarga xizmat qiladi va ma’lum darajada AQSH manfaatlarini ilgari suradi, deb taxmin qiladi. Biroq, Trampning egoistik qarorlari Amerika tashqi siyosati uchun sezilarli natija bermadi. Bu voqealar alohida hodisalar emas, aksincha, Trampning tashqi siyosatida o‘z egosini hamma narsadan ustun qo‘yish, diplomatiyani shaxsiy obro‘ va hissiy qoniqishga bo‘ysundirishning izchil qonuniyatini ko‘rsatadi.   Ikkinchidan, Trampning xalqaro munosabatlarga yondashuvi ko‘z-ko‘z qilishga asoslangan. Uning qarorlari ichki auditoriyaga qanday ta’sir qilishi, xususan, uning muvaffaqiyatli kelishuv qiluvchi sifatidagi imijini qanday mustahkamlashi bilan belgilanadi. Gumanitar yordam qisqartirildi, chunki uning foydasi saylovchilarga osonlikcha ko‘rinmas edi – 91 000 katta yoshli va 190 000 bolaning o‘limi kabi oqibatlardan qat’i nazar. Bu Yaqin Sharq kabi shundoq ham beqaror mintaqalarga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ichki siyosatda, Tramp tomonidan taklif qilingan Medicaid qisqartirishlari natijasida, Boston universiteti tadqiqotlariga ko‘ra, har 18 daqiqada bir katta yoshli inson vafot etadi. Hatto Tramp ustuvor deb da’vo qilgan iqtisodiy mezonlar bo‘yicha ham uning siyosati samarasiz: uning savdo urushlari va tariflari uzoq muddatli AQSH yalpi ichki mahsulotini 6 foizga qisqartirishi va real ish haqini 5 foizga kamaytirishi prognoz qilinmoqda. Bu qarama-qarshiliklar yanada chuqurroq haqiqatni ochib beradi: Trampning tashqi siyosati iqtisodiy natijalar haqida emas (ba’zi XM nazariyalari taklif qilganidek), balki tashqi ko‘rinish haqidadir. Tariflardan zarar ko‘rgan mamlakatlar javob qaytarganda, ular Yaponiya kabi tahliliy yo‘ldan borib, tariflar bo‘yicha muzokaralar olib borishga harakat qila olmaydilar. Aksincha, ular Trampning namoyishkorona muhit yaratish istagiga mos kelishlari kerak, masalan, Hindiston kabi jamoatchilikni tinchlantirish yo‘lidan borishlari lozim. Pul va “bitimlar” tili hech qachon izchil strategiya bo‘lmagan, balki uning “Amerika First” qat’iyatli, murosasiz rahbar sifatidagi obro‘sini mustahkamlashga qaratilgan ko‘rinish edi.   Uchinchidan, Tramp xaos yaratish orqali gullab-yashnaydi. U doimiy e’tiborni talab qiladi, OAVdan bir qadam oldinda yuradi. Har hafta janjal ustiga janjal chiqarish orqali haddan tashqari charchoq paydo bo‘ladi va qonuniy tanqidlar hech qachon tugamaydigan “jodugarlar ovi”ning bir qismi sifatida e’tiborga olinmasligi mumkin. U Kanadani qo‘shib olish, Grenlandiyani bosib olish yoki G‘azoda hashamatli kurort qurish haqida tez-tez gapiradi. U monarxiyalardan ko‘p million dollarlik samolyotlarni qabul qildi va Meksika ko‘rfazining nomini o‘zgartirdi. Bu harakatlar juda puxta o‘ylangan, lekin AQShning maqsadlarini ilgari surish uchun emas, balki Trampni kuchliroq ko‘rsatish uchun. XM soha sifatida qarorlar nozik va vaqtga mos keladigan barqarorlik va tahlilga asoslanadi. Tramp uchun esa xaos siyosiy qurolga aylanadi, chalkashlik esa uning boshqaruvni qo‘lga olishiga sharoit yaratadi.   Ego, performans va xaos orqali davlatlar prezident Trampning xatti-harakatlarini an’anaviy ma’nodagi chet el lideri sifatida emas, balki tomoshabob ko‘rinish sifatida talqin qilishi mumkin bo‘lgan psixosiyosiy model vujudga keladi. Xalqaro munosabatlarning klassik nazariyasi e’tibor ittifoqlardan, tashqi ko‘rinish natijalardan, shaxsiy manfaat milliy strategiyadan muhimroq bo‘lgan rahbarning xatti-harakatlarini tushuntirib bera olmaydi. O‘zbekiston kabi mamlakatlar uchun xalqaro munosabatlarni tahlil qilish vositasi sifatida foydalanish Prezident Trampning harakatlari va sabablarini tushunib bo‘lmasligini anglatadi. Uning xulq-atvori shunchaki xalqaro munosabatlar doirasidagi g‘ayritabiiy holat emas, balki undan butunlay tashqarida. Tramp harakatlarining ma’nosini anglash uchun biz xalqaro munosabatlar chegarasidan chiqib, kengroq haqiqatni tan olishimiz lozim: an’anaviy harakat tizimi shunchaki eskirgan emas – u Tramp hukmronlik qilayotgan dunyoda butunlay dolzarbligini yo‘qotgan.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Jahon oziq-ovqat dasturi ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda dunyoda 340 milliondan ortiq kishi o‘tkir oziq-ovqat tanqisligidan aziyat chekmoqda. Bu raqamlarning har biri ortida aniq insonlar turibdi. Bundan tashqari, ularning ikki millionga yaqini ochlik yoqasida bo‘lib, ahvoli fojiali deb baholanmoqda. Ya’ni, hozirgi kunda odamlar kasallik yoki qarilikdan emas, balki eng oddiy narsa – oziq-ovqat yo‘qligidan vafot etmoqda.   Shu bilan birga, BMTning atrof-muhit dasturi (YUNEP) ma’lumotlariga ko‘ra, dunyoda yiliga 1 milliard tonnaga yaqin oziq-ovqat mahsulotlari yoki iste’molchilar uchun mavjud bo‘lgan barcha oziq-ovqatning beshdan bir qismi chiqitga chiqarilmoqda. Oziq-ovqat chiqindilari nafaqat ochlik muammosini kuchaytirmoqda, balki ekologiyaga ham jiddiy zarar yetkazmoqda. Ular global issiqxona gazlari chiqindilarining taxminan 10 foizini tashkil etadi. Shu sababli, oziq-ovqat chiqindilarini kamaytirish ham oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ham iqlimni muhofaza qilish va resurslardan oqilona foydalanishning muhim qadamidir.   Ta’kidlash joizki, oziq-ovqat chiqindilarining asosiy qismi (taxminan 60%) uy xo‘jaliklariga to‘g‘ri keladi, qolgan qismi umumiy ovqatlanish korxonalari (28%) va chakana savdo (12%) o‘rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, mahsulotlarning qariyb 13 foizi peshtaxtalarga yetib bormasdan, ya’ni hosilni yig‘ish, saqlash va tashish bosqichlarida yo‘qoladi.   Dunyoning ko‘plab mamlakatlari, jumladan O‘zbekistonda ham oziq-ovqat chiqindilarini kamaytirish sohasida turli xil texnologik yechimlar tobora ko‘proq joriy etilmoqda. Shu nuqtai nazardan, bizningcha, qadimdan mavjud bo‘lgan oziq-ovqatga ehtiyotkorlik va hurmat bilan munosabatda bo‘lish kabi an’anaviy qadriyatlarni mustahkamlash muhim yo‘nalishdir. Bu nafaqat madaniy xususiyat, balki xalq axloqining ajralmas qismi bo‘lgan O‘zbekistonga ham bevosita taalluqlidir. Bugungi kunda ham, iste’molning o‘sishi va shaharlashtirish jarayonlariga qaramay, mamlakatimizda oilalarda bunday munosabatni saqlab qolish va rivojlantirish g‘oyat muhimdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Eron Islom Respublikasining (EIR) amaldagi prezidenti Mas’ud Pezeshkiyan boshchiligidagi 14-hukumati Markaziy Osiyoda pragmatik yondashuvga asoslangan siyosatni sezilarli darajada faollashtirmoqda. Mintaqaviy hamkorlikning asosiy e’tibori savdo va transport-logistika aloqalarini rivojlantirishga qaratilgan. Bunday maqsad Eronning Tehron iqtisodiy izolyatsiyasini yumshatishga qaratilgan “Sharqqa nazar” strategiyasiga mos keladi.   Xalqaro sanksiyalar EIRning Markaziy Osiyo bilan integratsiyasini cheklovchi asosiy omil bo‘lib qolmoqda. Geografik yaqinlik va ulkan resurs salohiyatiga qaramay, o‘zaro savdo hajmi qoniqarsiz bo‘lib, so‘nggi yillarda biroz o‘sgan bo‘lsa-da, 1,5 milliard dollardan sal oshiqni tashkil etmoqda. O‘zbekiston bilan tovar ayirboshlashni 4 barobarga – 2 milliard dollargacha, Qozog‘iston va Tojikiston bilan – 1 milliard dollargacha, Turkmaniston bilan – 30 foizga oshirish maqsad qilib qo‘yilgan.   Markaziy Osiyo davlatlarining kengayib borayotgan eksport imkoniyatlari yangi iste’mol bozorlari va dunyoning yirik iqtisodiyotlari bilan samarali aloqa yo‘llarini izlashga undamoqda. Eron ikkala sifatni o‘zida mujassam etgani bois mintaqaviy “beshlik” uchun qimmatli hamkorga aylanmoqda. Bundan tashqari, bu mamlakat mashinasozlik, energetika, qishloq xo‘jaligi, kimyo va farmatsevtika sohalarida mustahkam ilmiy-texnik tajribaga hamda qo‘shma ishlab chiqarishlarni yo‘lga qo‘yish uchun investitsiya bazasiga ega.   Avtomobil va temir yo‘llarning keng tarmog‘i, Hind okeanidagi yirik portlarning mavjudligi EIRga dengizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan Markaziy Osiyo respublikalari bilan hamkorlikda muhim ustunlik beradi. Tehron Xitoy va Yevropani temir yo‘l orqali bog‘laydigan Yevroosiyo quruqlik ko‘prigini shakllantirishda muhim rol o‘ynamoqda. Eron hududini quruqlik orqali Sharqdan G‘arbga kesib o‘tadigan bir nechta tranzit yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ularning ishida Markaziy Osiyo mamlakatlari ham ishtirok etadi. “Xitoy-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron-Turkiya-YeI” temir yo‘l koridori faol rivojlanmoqda, parallel ravishda “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron-Turkiya-YeI” multimodal yo‘nalishi faoliyat yuritmoqda.   Markaziy Osiyo respublikalari uchun janubiy tranzit yo‘nalishining dolzarbligi nuqtai nazaridan, Hindiston tomonidan modernizatsiya qilinayotgan va sanksiyalar yukidan xoli bo‘lgan Eronning Chobahor chuqur dengiz porti tobora ommalashmoqda. 2023-yilda Tehron Toshkentning Chobahor kelishuviga qo‘shilish haqidagi iltimosini ma’qulladi. O‘zbekiston tomoni dengiz porti hududida omborlar va terminal qurishni rejalashtirmoqda. Shunga o‘xshash masala Qozog‘iston va Tojikistonda ham ko‘rib chiqilmoqda. Shuningdek, Eronning yo‘l va port infratuzilmasidan foydalangan holda Markaziy Osiyodan Hindistonga transport yo‘laklarini ishga tushirish masalalari muhokama qilinmoqda. Bunday rivojlanish dunyoning eng yirik iqtisodiyotlaridan biri bilan savdoni jadallashtiradi, bu esa Markaziy Osiyo davlatlarining geoiqtisodiy manfaatlariga to‘liq mos keladi.   2024-yil avgust oyida Hindistonning Mundra, Nxava-Sheva va Chennay portlaridan Eron (Bandar-Abbos porti) va Turkmaniston orqali O‘zbekistonga konteyner tashuvlari yo‘lga qo‘yildi. 2025-yil mart oyida xuddi shu yo‘nalish bo‘yicha Qozog‘istonga yuk yetkazib berish tashkil etildi. Shu bilan birga, Ostona Eron janubidagi Shahid Rajayi porti qirg‘og‘ida ixtisoslashtirilgan terminal va logistika markazini qurish niyatida. Bu voqealarning barchasi Markaziy Osiyo davlatlarining Tehron bilan yaqinlashishdagi qat’iyatini ko‘rsatmoqda.   Markaziy Osiyo tranziti EIR uchun ham juda muhim, chunki uning tashqi savdosi Sharqqa yo‘naltirilgan. 2025-yil 15-mayda Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) mamlakatlari va Eron o‘rtasida erkin savdo to‘g‘risidagi to‘liq formatli bitim kuchga kirdi. U deyarli barcha tovar nomenklaturasiga bojxona to‘lovlarini keskin kamaytirishni nazarda tutadi. Bundan YeOIIda yetakchi o‘rinni egallagan va Eron bilan sezilarli savdo aylanmasiga ega bo‘lgan (2024-yil yakuniga ko‘ra 4,8 milliard dollar) Rossiya eng ko‘p foyda ko‘radi. Biroq Tehronning Sharqdagi eng yirik savdo sherigi Xitoy bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, mintaqamiz orqali transport yo‘laklarini rivojlantirish Eron-Xitoy munosabatlari kun tartibidagi prinsipial masala hisoblanadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.