O‘zbekistonning jahon siyosatidagi bugungi holati ko‘pincha “postsovet” deb ta’riflanadi. Toshkent xiyobonlarida sayr qilganda, metro bekatlari va binolar me’morchiligi kuzatilganda bu tamg‘a o‘rinli tuyuladi. Bundan tashqari, yumshoq kuch sohasida ruslar O‘zbekistonda, ayniqsa rus tili qo‘llanilishi va rus musiqasi ommaviyligi bo‘yicha mustahkam meros qoldirgan. Biroq, postsotsialistik deb ataladigan boshqa mamlakatlarda, xususan, Rossiya hamda Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarida SSSR parchalanganidan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish, ayniqsa dastlabki o‘n yillikda tez va tartibsiz kechgan. Bu esa iqtisodiy xususiylashtirishni yaqindagina boshlagan O‘zbekiston bilan keskin farq qiladi. O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov 2016-yilda vafot etgach, uning vorisi Shavkat Mirziyoyev tezda mamlakat iqtisodiy tuzilmasini o‘zgartirishga kirishdi. Hatto aytish mumkinki, ta’lim kabi ba’zi sohalarda O‘zbekistonning so‘nggi siyosiy maqsadlari Vengriya yoki Rossiya singari Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi o‘zgarishlardan ko‘ra Sharqiy Osiyo davlatlari, xususan, Koreya va Singapurdagi o‘zgarishlarga yaqinroq.
Vengriya hech qachon Sovet Ittifoqi tarkibiga kirmagan bo‘lsa-da, u 1990-yillarda Sharqiy blok parchalanishidan keyin tez iqtisodiy o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. Hozirda Vengriya Turkiy davlatlar tashkilotida rasmiy kuzatuvchi davlat hisoblanadi va ko‘plab turkiy davlatlar bilan do‘stona diplomatik aloqalarni olib boradi. Bu esa uni O‘zbekistonning postsotsialistik mamlakat sifatidagi hozirgi yo‘nalishi bilan taqqoslash uchun mos namuna qiladi. Zamonaviy o‘xshashliklar mavjud bo‘lsa-da, ikki davlatning rivojlanish yo‘nalishlari farqlanadi. 1990-yillarda Sharqiy Yevropaning aksariyat davlatlari, jumladan Rossiya kabi Vengriya ham tez xususiylashtirilgan va siyosiy beqarorlashgan, keyinchalik esa Bosh vazir Viktor Orban boshchiligida qayta birlashgan. O‘zbekiston esa o‘nlab yillar davomida markazlashgan boshqaruvni boshdan kechirib, endilikda yanada barqaror va bosqichma-bosqich xususiylashtirishni boshlamoqda.
.jpg)
Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban prezident Shavkat Mirziyoyevni Budapeshtda kutib olmoqda, 2025-yil 20-may (Vengriya hukumati surati)
Vengriya ham, O‘zbekiston ham vatanparvarlikka katta e’tibor qaratmoqda. Buni ikkala davlatda ham ruslashtirish va assimilyatsiyaga qarshi tabiiy postsovet instinkti sifatida ko‘rish mumkin. Ta’lim sohasiga kelsak, Vengriyaning diaspora uchun stipendiya dasturi yetakchi mahalliy oliy o‘quv yurtlarida diaspora talabalariga to‘liq stipendiyalar taqdim etadi. Bunda stipendiya oluvchilar stipendiya tugaganidan so‘ng 2 yil davomida venger tilini o‘rganishlari va o‘z mahalliy diasporasiga xizmat qiladigan loyihada ishtirok etishlari shart. Dasturning maqsadi vatanparvarlik ruhini tarbiyalash va Vengriyadan aqlli odamlarning chiqib ketishi oqibatlarini yumshatishdir. O‘zbekistonda 2018-yilda yangi prezident tomonidan tashkil etilgan "El-yurt umidi" dasturi xuddi shu muammoning teskari yechimini taklif qiladi. Xorijda ta’lim olishni qo‘llab-quvvatlash orqali u O‘zbekistonga chetdan bilim va tajribani jalb qiladi, bunda stipendiya oluvchilar dasturni tugatgach kamida 5 yil (magistrlar uchun 2 yil) O‘zbekistonda ishlashlari kerak. Vengriyadagi milliy stipendiya ham stipendiya bo‘yicha o‘qish muddatiga teng vaqt davomida Vengriyada ishlashni nazarda tutadi, ammo bu dastur faqat mahalliy universitetlarga tegishli. O‘zbekiston siyosatining o‘ziga xosligi shundaki, u talabalarni mamlakat ichida jipslashtirishga emas, chet elga yuborishga urg‘u beradi.
O‘zbekistonning istalgan shahridan o‘tib ketayotganda, ingliz tilini o‘rgatish, IELTS va SAT imtihonlariga tayyorlash bo‘yicha ixtisoslashgan xususiy o‘quv markazlarining ko‘pligini ko‘rmasdan iloji yo‘q. Bu sohalardagi maslahat xizmatlari o‘z biznesini boshlashni xohlayotgan yoshlarga g‘oyat foydali imkoniyatlar taqdim etmoqda. 2017-yilda xususiy ta’limning qonuniylashtirilishi, shuningdek, internet va ijtimoiy tarmoqlarning butun mamlakat bo‘ylab talabalarni muvaffaqiyat hikoyalari bilan tanishtirishdagi ta’siri tufayli O‘zbekistonda xorijiy ta’limga katta talab paydo bo‘ldi. "El-yurt umidi" kabi dasturlar va xususiy ta’limga beriladigan davlat subsidiyalari bu talabni qondirish uchun tabiiy ravishda o‘sib borayotgan taklifni qo‘llab-quvvatlamoqda. 2024-yilda hukumat yangi xususiy ta’lim muassasalarini qurish uchun olingan kreditlar bo‘yicha foizlarni to‘lash shaklida yordam ko‘rsatishini e’lon qildi. Ushbu qarorga ko‘ra, hukumat xususiy maktablarning yangi qurilgan binolari uchun kommunal xarajatlarning 50 foizini ham qoplab beradi. Ta’lim sohasidagi xususiylashtirishning bu omillari Sharqiy Yevropaning boshqa postsotsialistik mamlakatlari tajribasidan farq qiladi va hozirgi ijtimoiy tarmoqlar davriga xosdir. 30 yil oldin Vengriya iqtisodiy o‘tish davrini boshdan kechirayotganda, dunyo hozirgiday globallashmagan va o‘zaro bog‘lanmagan edi. Bundan tashqari, O‘zbekiston hali ham rivojlanishning dastlabki bosqichida bo‘lib, ko‘p oilalar uchun ta’lim ko‘pincha qashshoqlik va kam haq to‘lanadigan mehnatdan qutulishning yagona yo‘li hisoblanadi, bu esa talabni yanada kuchaytirmoqda.
Iqtisodiyotning deyarli barcha sohasida O‘zbekistondagi vaziyatga "postsovet" tamg‘asi juda mos keladi. Faqat paxtachilikka asoslangan tor doiradagi sovet iqtisodiyoti merosi, iqtisodiyotni norasmiylashtirish bilan kurash, mustaqillik va vatanparvarlikka urg‘u berish shular jumlasidandir. Biroq ta’limga xos jarayonlar keyinroq yuz bergan bo‘lib, Vengriya kabi Sharqiy blok mamlakatlari bilan o‘xshashliklar tobora kamayib bormoqda. Singapur yoki Koreya kabi Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan parallellari esa ko‘proq namoyon bo‘lmoqda. Singapur bir necha o‘n yillar ichida mustaqillik e’lon qilingan paytda savodsizlik darajasi yuqori bo‘lgan qashshoq mamlakatdan dunyoning eng rivojlangan iqtisodiyotlaridan biriga aylandi. Aniq geografik ustunlikdan tashqari, Singapurning kuchli ta’lim tizimi uning yuksalishida muhim rol o‘ynadi va uni bugungi kunda texnologiya va innovatsiyalar markaziga aylantirdi. Singapurning davlat ta’lim tizimi allaqachon juda qattiq intizomlidir. Edusave hisoblari raqobatni rag‘batlantirish maqsadida talabalarga xizmatlariga qarab stipendiyalar taqdim etadi. 1985-yilda, yaqinda O‘zbekistonda bo‘lgani kabi, Singapur qo‘shimcha o‘quv dasturlariga ega mustaqil maktablarni qonuniylashtirdi. O‘zbekistondagi kabi, bu qadam asosan AQSH va Buyuk Britaniyaning ta’lim dasturlaridan ilhomlangan edi.
Singapurning o‘sha paytdagi siyosatining maqsadi bugungi O‘zbekistondagi kabi ta’limda innovatsiyalarni rag‘batlantirish edi. O‘zbekistondagi davlat va xususiy o‘rta maktablar o‘rtasidagi farq hali ham sezilarli bo‘lsa-da, jamoatchilik fikri ijobiydir. Tengsizlikning ortib borishidan xavotirlanish o‘rniga, har ikki turdagi maktablarning o‘quvchilari va o‘qituvchilari inson kapitaliga bunday sarmoya kiritish uzoq muddatli istiqbolda faqat mamlakatda innovatsiyalarning rivojlanishiga olib kelishiga ishonishadi. O‘zbekistonda meritokratik raqobat 2019-yilda Prezident maktablari tizimining tashkil etilishi bilan ham kengaydi. Bu maktablar juda tanlov asosida faoliyat yuritadi: har bir maktab har yili minglab abituriyentlardan atigi 24 nafar o‘quvchini tanlab oladi. O‘zbekistonning har bir hududida faqat bitta prezident maktabi mavjud bo‘lib, o‘quvchilar davlat tomonidan to‘liq moliyalashtiriladigan va Kembrij dasturi bo‘yicha o‘qitishni nazarda tutadigan yuqori darajadagi ta’lim olish huquqi uchun raqobatlashmoqda.
Umuman olganda, O‘zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining ilg‘or va fundamental sohalarida, ayniqsa ta’lim sohasida, O‘zbekistonga nisbatan tez-tez qo‘llaniladigan "postsovet" atamasi, kontekstni tushunish uchun zarur bo‘lgan holatlardan tashqari, deyarli butunlay o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda. Siyosat sohasida postsotsialistik dinamika bilan boshqariladigan mamlakat sifatida ta’riflanadigan Orban Vengriyasi 1990-yillar boshida tezkor xususiylashtirish, bozorni erkinlashtirish va natijada demokratlashtirish jarayonini boshdan kechirdi. Buning natijasida, Vengriyaning asosan demokratik madaniyati tufayli, bosh vazir Orbanning mavqei keng ko‘lamli qayta konsolidatsiya va davlat hokimiyatini egallab olishiga qaramay, beqaror bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonning nisbatan asta-sekin va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan yo‘li ma’lum barqarorlikni ta’minlaydi, biroq siyosiy hayot iqtisodiy va ijtimoiy hayot sur’atida rivojlanishda davom etishi lozim. Siyosat va iqtisodiyot alohida sohalar emas va ular ta’lim sohasida bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Ta’lim O‘zbekistonga yangi g‘oyalarni olib keladi va O‘zbekiston hukumati uzoq muddatli taraqqiyotda muvaffaqiyatga erishmoqchi bo‘lsa, o‘zini yangilashda davom etishi zarur. Janubiy Koreya misolida ko‘rinib turganidek, O‘zbekiston to‘g‘ri yo‘ldan bormoqda, ammo uning uzoq muddatli muvaffaqiyatining kaliti moslashuvchanlik bo‘ladi.
Manbalar
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
