Muallif: doktor Mahfuz Parvez
Chittagong universiteti siyosatshunoslik kafedrasi mudiri va professori, Chittagong mintaqaviy tadqiqotlar markazi ijrochi direktori, Bangladesh
2021-yilda hokimiyatga qaytganidan buyon Tolibon to‘liq diplomatik izolyatsiya haqidagi bashoratlarni rad etib, asta-sekin mintaqaviy geosiyosat tuzilmasiga singib bormoqda. Doktor Mahfuz Parvez o‘zining Afg‘oniston tashqi aloqalari rivojlanishiga bag‘ishlangan tadqiqotida Tolibon qanday qilib chetlangan holatdan pragmatik muzokarachi hamkor maqomiga o‘tganini ko‘rsatadi. Janubiy, Markaziy va G‘arbiy Osiyo mamlakatlari Tolibon bilan mafkuraviy yaqinlik tufayli emas, balki dolzarb strategik manfaatlarni qondirish uchun tobora ko‘proq aloqa o‘rnatmoqda. Natijada, chegaralarni nazorat qilish, savdo aloqalari va terrorizmga qarshi kurashga qaratilgan tanlab olingan, muayyan masalalar bo‘yicha diplomatiyaning yangi modeli paydo bo‘lmoqda.
Bu qayta baholashning asosida, agar mintaqa uzoq muddatli barqarorlikka erishmoqchi bo‘lsa, foydali qazilmalarga boy va muhim geografik joylashuvga ega Afg‘onistonni jarayonlardan chetlatib bo‘lmasligi tobora ko‘proq tan olinmoqda. Doktor Parvez O‘zbekiston, Eron va Hindiston kabi mintaqaviy o‘yinchilar qanday qilib turli xil strategiyalarni qabul qilganini ta’kidlaydi: Toshkent Kobulni iqtisodiy yo‘laklar uchun eng muhim hamkor deb bilsa, Tehron chegaradagi tahdidlarni jilovlash maqsadida mafkuraviy farqlarni amaliy hamkorlik bilan ehtiyotkorona muvozanatlashtirmoqda. Hindiston esa Pokiston ta’sirini muvozanatlash va infratuzilmaga uzoq muddatli sarmoyalarni himoya qilish istagi bilan qat’iy qarshilik ko‘rsatish holatidan ehtiyotkor munosabatga o‘tdi.
Natijada, geosiyosiy zarurat ko‘pincha me’yoriy noqulaylikdan ustun keladigan vaziyat yuzaga kelmoqda. Ukrainadagi urush oqibatlari va mintaqadagi beqarorlikni boshdan kechirayotgan Markaziy Osiyo davlatlari Afg‘onistonning qayta qo‘shilishini barqarorlashtiruvchi kuch sifatida qabul qildi. Xuddi shunday, Janubiy Osiyoda Tolibonning Islomobod va Dehli bilan munosabatlari Kobulning dunyodagi eng beqaror bo‘lmagan juftliklardan birida bufer va potensial tayanch sifatidagi o‘rnini ta’kidlaydi. Doktor Parvez, shuningdek, Tolibonning SHHT munozaralarida ishtirok etish va Xitoy hamda Pokiston bilan uch tomonlama muzokaralar kabi ko‘p tomonlama diplomatiya olib borishga urinishlariga e’tibor qaratadi, bu ularning o‘z mintaqaviy maqomini rasman mustahkamlash niyatidan dalolat beradi.
Biroq muammolar jiddiyligicha qolmoqda. Afg‘oniston hamon iqtisodiy inqiroz, ichki qatag‘onlar va xalqaro e’tirofning yo‘qligi bilan kurashmoqda. Doktor Parvez ta’kidlaganidek, munosabatlar avtoritarizmni qonuniylashtirmasligi kerak. Xalqaro va mintaqaviy hamjamiyat ikki tomonlama strategiyani qo‘llashi - amaliy hamkorlikni prinsipial diplomatiya bilan muvozanatlashtirishi lozim. SHHT, SAARK va BMT tizimi kabi ko‘p tomonlama tuzilmalar Tolibonning mintaqaviy integratsiyasini inklyuziv boshqaruv, insonparvarlik manfaatlari va uzoq muddatli rivojlanish me’yorlariga singdirish orqali ushbu muvozanatga hissa qo‘shishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, doktor Mahfuz Parvezning tadqiqoti Afg‘onistonning rivojlanish yo‘nalishi endi faqat uning chegaralari doirasida belgilanmasligini ta’kidlaydi. Uning kelajagi mintaqaviy strategiyalarning yaqinlashuviga bog‘liq - bu raqobat, hamkorlik yoki ikkilanish bo‘ladimi. Kobul Janubiy va G‘arbiy Osiyoning o‘zgaruvchan tartibida o‘z o‘rnini izlar ekan, mas’uliyat barchaga tushadi: ham Tolibon, ham uning qo‘shnilari mamlakat beqarorlik manbai bo‘lib qoladimi yoki mintaqaviy barqarorlikning poydevori bo‘ladimi, hal qilishlari kerak.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.