Muallif: doktor Mahfuz Parvez Chittagong universiteti siyosatshunoslik kafedrasi mudiri va professori, Chittagong mintaqaviy tadqiqotlar markazi ijrochi direktori, Bangladesh   2021-yilda hokimiyatga qaytganidan buyon Tolibon to‘liq diplomatik izolyatsiya haqidagi bashoratlarni rad etib, asta-sekin mintaqaviy geosiyosat tuzilmasiga singib bormoqda. Doktor Mahfuz Parvez o‘zining Afg‘oniston tashqi aloqalari rivojlanishiga bag‘ishlangan tadqiqotida Tolibon qanday qilib chetlangan holatdan pragmatik muzokarachi hamkor maqomiga o‘tganini ko‘rsatadi. Janubiy, Markaziy va G‘arbiy Osiyo mamlakatlari Tolibon bilan mafkuraviy yaqinlik tufayli emas, balki dolzarb strategik manfaatlarni qondirish uchun tobora ko‘proq aloqa o‘rnatmoqda. Natijada, chegaralarni nazorat qilish, savdo aloqalari va terrorizmga qarshi kurashga qaratilgan tanlab olingan, muayyan masalalar bo‘yicha diplomatiyaning yangi modeli paydo bo‘lmoqda.   Bu qayta baholashning asosida, agar mintaqa uzoq muddatli barqarorlikka erishmoqchi bo‘lsa, foydali qazilmalarga boy va muhim geografik joylashuvga ega Afg‘onistonni jarayonlardan chetlatib bo‘lmasligi tobora ko‘proq tan olinmoqda. Doktor Parvez O‘zbekiston, Eron va Hindiston kabi mintaqaviy o‘yinchilar qanday qilib turli xil strategiyalarni qabul qilganini ta’kidlaydi: Toshkent Kobulni iqtisodiy yo‘laklar uchun eng muhim hamkor deb bilsa, Tehron chegaradagi tahdidlarni jilovlash maqsadida mafkuraviy farqlarni amaliy hamkorlik bilan ehtiyotkorona muvozanatlashtirmoqda. Hindiston esa Pokiston ta’sirini muvozanatlash va infratuzilmaga uzoq muddatli sarmoyalarni himoya qilish istagi bilan qat’iy qarshilik ko‘rsatish holatidan ehtiyotkor munosabatga o‘tdi.   Natijada, geosiyosiy zarurat ko‘pincha me’yoriy noqulaylikdan ustun keladigan vaziyat yuzaga kelmoqda. Ukrainadagi urush oqibatlari va mintaqadagi beqarorlikni boshdan kechirayotgan Markaziy Osiyo davlatlari Afg‘onistonning qayta qo‘shilishini barqarorlashtiruvchi kuch sifatida qabul qildi. Xuddi shunday, Janubiy Osiyoda Tolibonning Islomobod va Dehli bilan munosabatlari Kobulning dunyodagi eng beqaror bo‘lmagan juftliklardan birida bufer va potensial tayanch sifatidagi o‘rnini ta’kidlaydi. Doktor Parvez, shuningdek, Tolibonning SHHT munozaralarida ishtirok etish va Xitoy hamda Pokiston bilan uch tomonlama muzokaralar kabi ko‘p tomonlama diplomatiya olib borishga urinishlariga e’tibor qaratadi, bu ularning o‘z mintaqaviy maqomini rasman mustahkamlash niyatidan dalolat beradi.   Biroq muammolar jiddiyligicha qolmoqda. Afg‘oniston hamon iqtisodiy inqiroz, ichki qatag‘onlar va xalqaro e’tirofning yo‘qligi bilan kurashmoqda. Doktor Parvez ta’kidlaganidek, munosabatlar avtoritarizmni qonuniylashtirmasligi kerak. Xalqaro va mintaqaviy hamjamiyat ikki tomonlama strategiyani qo‘llashi - amaliy hamkorlikni prinsipial diplomatiya bilan muvozanatlashtirishi lozim. SHHT, SAARK va BMT tizimi kabi ko‘p tomonlama tuzilmalar Tolibonning mintaqaviy integratsiyasini inklyuziv boshqaruv, insonparvarlik manfaatlari va uzoq muddatli rivojlanish me’yorlariga singdirish orqali ushbu muvozanatga hissa qo‘shishi mumkin.   Xulosa qilib aytganda, doktor Mahfuz Parvezning tadqiqoti Afg‘onistonning rivojlanish yo‘nalishi endi faqat uning chegaralari doirasida belgilanmasligini ta’kidlaydi. Uning kelajagi mintaqaviy strategiyalarning yaqinlashuviga bog‘liq - bu raqobat, hamkorlik yoki ikkilanish bo‘ladimi. Kobul Janubiy va G‘arbiy Osiyoning o‘zgaruvchan tartibida o‘z o‘rnini izlar ekan, mas’uliyat barchaga tushadi: ham Tolibon, ham uning qo‘shnilari mamlakat beqarorlik manbai bo‘lib qoladimi yoki mintaqaviy barqarorlikning poydevori bo‘ladimi, hal qilishlari kerak.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

“Economic Diplomacy” jurnalida chop etilgan maqolada global kuch muvozanatining o‘zgarishi sharoitida Markaziy Osiyoning beshta davlati tashqi siyosat strategiyalarining rivojlanishi tahlil qilingan. Mualliflar ta’kidlashicha, Rossiya, Xitoy va G‘arb bilan munosabatlarni muvozanatlashtirishga asoslangan an’anaviy ko‘p vektorli tashqi siyosat tuzilmasi endi Markaziy Osiyoning zamonaviy tashqi aloqalarini to‘liq izohlash uchun yetarli emas. AQShning Afg‘onistondan chiqishi, Ukrainadagi urush va Xitoyning "Bir makon, bir yo‘l" tashabbusi orqali iqtisodiy ta’sirining kuchayishi munosabati bilan mintaqa yangi hamkorlik aloqalarini izlashga kirishdi. Maqolada Turkiya, Eron, Ozarbayjon, Fors ko‘rfazi hamkorlik kengashi mamlakatlari, Hindiston va Pokiston kabi yangi paydo bo‘layotgan mintaqaviy kuchlardan iborat “to‘rtinchi vektor” tushunchasi kiritilgan. Mualliflarning fikricha, bu davlatlar buyuk davlatchilik siyosatini o‘tkazmasdan, energetika va transport sohalaridagi iqtisodiy hamkorlikni taklif etish orqali Markaziy Osiyoda muhim o‘yinchilarga aylanmoqda.   Maqolada tashqi siyosatning to‘rt vektori batafsil qiyosiy tahlil qilingan. G‘arb vektori ta’siri kamaygan bo‘lsa-da, ramziy jihatdan ahamiyatli bo‘lib qolmoqda. Rossiya mintaqa bilan chuqur xavfsizlik, madaniy va migratsion aloqalarni saqlab qolgan, Xitoy esa asosan infratuzilmaviy sarmoyalar va savdo orqali yetakchi iqtisodiy kuch sifatidagi o‘rnini mustahkamlagan. Yangi paydo bo‘lgan to‘rtinchi vektor Markaziy Osiyo davlatlari uchun hukmron buyuk davlatlarga qarshi chiqmasdan o‘z tashqi aloqalarini xilma-xil qilishga intilayotgan “manfaatli ittifoq” sifatida tavsiflanadi. Turkiy davlatlar tashkiloti kabi forumlar, qayta tiklanadigan energiya va logistika sohasidagi ikki tomonlama kelishuvlar orqali bu yangi subyektlar mintaqaning strategik hisoblariga kiritilmoqda.   Eng muhimi, mualliflarning fikricha, to‘rtinchi vektor Markaziy Osiyo davlatlariga Rossiya yoki Xitoyga haddan tashqari qaram bo‘lib qolmaslikka yordam berish orqali G‘arb manfaatlariga bilvosita xizmat qilishi mumkin. Ular ehtiyotkorlik bilan va ichki manbalarga asoslanib, AQSh to‘g‘ridan-to‘g‘ri Amerika ishtirokiga to‘sqinlik qiluvchi geosiyosiy nozikliklarni chetlab o‘tish uchun bu hamkorlikni yashirin tarzda qo‘llab-quvvatlayotgan bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydilar. Maqola, ayniqsa ko‘p qutbli dunyoga o‘tish davrida, bu yangi yo‘nalishlarning barqarorligi va geosiyosiy oqibatlari bo‘yicha qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazishga chaqirish bilan yakunlanadi. Bu Markaziy Osiyoning jahon ishlaridagi o‘zgaruvchan o‘rni haqidagi munozaralarga o‘z vaqtida va teran hissa qo‘shishdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Oxford University Press nashriyotining “International Affairs” jurnalida chop etilgan maqolada doktor Akram Umarov va professor Timur Dadabayev Markaziy Osiyodagi yangi mintaqaviy xavfsizlik majmuasining (MXM) mantiq va xususiyatlarini tahlil qilishadi. Ular Xitoy rahbarligidagi “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi (BMBY) Markaziy Osiyodagi xavfsizlik dinamikasining o‘zgarishi bilan qanday bog‘liqligini o‘rganishadi. Ularning tadqiqoti mavjud nazariy munozaralardagi bo‘shliqni aniqlaydi, bunda mintaqaviy o‘zaro aloqalar va tashabbuslar postsovet kontekstidan tashqarida mintaqaviy xavfsizlikni qanday o‘zgartirishi ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi.   Konstruktivistik paradigmadan foydalangan holda, ushbu tadqiqot BMBY va Markaziy Osiyoda mustaqil MXMning shakllanishi o‘rtasidagi munosabatni qayta ko‘rib chiqadi. Bunda mintaqaviy tuzilmalar va davlatlar xatti-harakatlarining o‘zaro ta’sirini tushuntirish uchun o‘zaro konstitutsiyaviylik tushunchasiga e’tibor qaratiladi. Uslubiy jihatdan, maqolada konstruktivistik tahlil BMBY bilan bog‘liq loyihalarning ta’sirini ko‘rib chiqish bilan uyg‘unlashtirilgan bo‘lib, ularning mintaqaviy xavfsizlik me’yorlari va amaliyotiga ta’siriga alohida e’tibor berilgan.   Mualliflarning asosiy xulosalari shuni ko‘rsatadiki, BMBY me’yorlarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi va yangi Markaziy Osiyo MXMni shakllantirgan holda xavfsizlik sohasida yangi aloqalarni yaratishga ko‘maklashadi. Bu aloqalar natijasida shakllangan MXM Rossiyaning xavfsizlik kafolatlariga muqobil bo‘lib, "erkin va ochiq Hind-Tinch okeani mintaqasi" strategiyasidan farq qiladi. Ushbu tadqiqot BMBYning ta’sirini Markaziy Osiyodagi zamonaviy mintaqaviy xavfsizlikni tushunishning markaziy omili sifatida ko‘rib chiqish zarurligini ta’kidlaydi.   Maqolani “International Affairs” jurnalida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova ta’kidlashicha, Markaziy Osiyo davlatlarining transport va tranzit sohasidagi hamkorligi mintaqa davlatlari rahbarlarining Maslahat uchrashuvlari mexanizmi ishga tushirilgan 2018-yildan keyin mintaqaviy integratsiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Siyosiy iroda va umumiy maqsadlar mavjud bo‘lishiga qaramay, amalda harakatlar tarqoqligi kuzatilmoqda: Markaziy Osiyo davlatlari ichki mintaqaviy aloqadorlikni mustahkamlashdan ko‘ra xalqaro yo‘nalishlarni rivojlantirishga ko‘proq e’tibor qaratmoqda. Bu mamlakatlar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi va yagona transport makonini shakllantirishga to‘sqinlik qiladi.   Muallif infratuzilmani modernizatsiya qilish va TXTY, CKU hamda transafg‘on temir yo‘l koridori kabi yangi yo‘nalishlarni ishga tushirishda ma’lum yutuqlarga erishilganiga qaramay, mintaqa davlatlari ittifoqdosh sifatida emas, balki ko‘proq raqobatchi sifatida harakat qilayotganini ta’kidlaydi. Xususan, O‘zbekiston va Qozog‘iston G‘arbga parallel muqobil yo‘nalishlarni rivojlantirmoqda, bu esa harakatlarning takrorlanishiga olib kelishi mumkin. Umarova mintaqaviy makonning parchalanishiga yo‘l qo‘ymaslik va o‘zaro manfaatlarga erishish uchun transport siyosatini muvofiqlashtirish va kelishish zarurligiga e’tibor qaratadi.   Tadqiqotchi ta’kidlashicha, infratuzilma rivojlanishining turli darajasi, institutsional muvofiqlashtirish darajasining pastligi, investitsiyalarning yetishmasligi, tarif va notarif to‘siqlarning mavjudligi samarali integratsiya uchun jiddiy to‘siq bo‘lib qolmoqda. Ushbu omillar tizimli yondashuvni va kelishilgan strategiyani ishlab chiqishga hamda transport tashabbuslarini barqaror amalga oshirishni ta’minlashga qodir bo‘lgan yuridik shaxs maqomiga ega umumiy muvofiqlashtiruvchi organni shakllantirishni talab etadi.   Umarova xulosa qilib, faqat mintaqa ichidagi va xalqaro transport aloqadorligi bir vaqtning o‘zida rivojlangan taqdirdagina Markaziy Osiyo o‘zining tranzit salohiyatini ro‘yobga chiqarishi mumkinligini ta’kidlaydi. U me’yoriy bazani uyg‘unlashtirish, logistikani raqamlashtirish va integratsiya jarayonlarini institutsional rasmiylashtirish bo‘yicha qo‘shma ishlarni faollashtirish zarurligini uqtiradi. Busiz, deb ogohlantiradi muallif, mintaqa global transport arxitekturasida mustahkam o‘rin egallash uchun noyob imkoniyatni qo‘ldan boy berishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova Markaziy Osiyo va Kavkaz instituti (Central Asia-Caucasus Institute) uchun tayyorlagan tahlilida transafg‘on transport tashabbuslari sonining ko‘payishi Markaziy Osiyoning birlashuviga emas, balki parchalanishiga xavf tug‘dirayotgani haqida ogohlantirmoqda. Hindiston va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi so‘nggi muloqot Eronning Chobahor portini qo‘llab-quvvatlashni tasdiqladi. Bu port Hindiston va Markaziy Osiyo davlatlariga Pokistonni chetlab o‘tib, Hind okeaniga muqobil savdo yo‘lini taklif etmoqda. O‘zbekiston bu strategiyani qo‘llab-quvvatlab, Chobahorni tranzit yo‘laklarini xilma-xil qilish vositasi sifatida ko‘rmoqda. Biroq, Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi bilan bog‘liq temir yo‘l liniyalari, Rossiyaning Shimol-Janub xalqaro transport yo‘lagini kengaytirishi va Tolibonning Hirot-Qandahor yo‘nalishini qo‘llab-quvvatlashi kabi raqobatdosh infratuzilma loyihalarining ko‘payishi mintaqaviy kun tartiblarining bir-biriga zid kelishiga, ba’zan esa to‘qnashuviga olib keldi.   Umarova xonim ta’kidlashicha, Hof-Hirot temir yo‘li va taklif etilayotgan Mozori Sharif-Hirot-Qandahor liniyasi kabi yangi yo‘nalishlarning rivojlanishi O‘zbekiston uchun afzal bo‘lgan Kobul orqali o‘tadigan transafg‘on temir yo‘l yo‘nalishiga putur yetkazishi mumkin. Tolibonning Rossiya, Xitoy va Hindiston bilan aloqalari, Eronning mintaqaviy yo‘laklarga qo‘shilishga intilishi Toshkentga keng qamrovli mintaqaviy muvofiqlashtiruvdan tashqari o‘z strategik ustunligini saqlab qolishni qiyinlashtirmoqda. Chobahorning ahamiyati ortib borishi Xitoy qo‘llab-quvvatlaydigan Gvadar portini zaiflashtirishi, Pekin va Nyu-Dehli o‘rtasidagi geosiyosiy raqobatni kuchaytirishi mumkin.   Muallif ta’kidlashicha, Pokistondagi beqarorlik va Eron ishtirokidagi harbiy to‘qnashuv xavfi – ayniqsa Isroil bilan munosabatlardagi keskinlik sharoitida – bu vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Agar mojaro Eron yo‘nalishlariga kirishni to‘sib qo‘ysa, Markaziy Osiyo davlatlari Chobahorga bog‘liqligini qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, ular yuk oqimlarining o‘zgarishi va mintaqaviy transportni rejalashtirishdagi ta’sirining kamayishi xavfi oldida himoyasiz qoladi. Oxir-oqibat, O‘zbekistonning bu murakkab vaziyatda muvaffaqiyat qozonishi Markaziy Osiyodagi qo‘shnilar o‘rtasida kelishuvga erishish va Afg‘oniston hokimiyati bilan muzokaralarda yagona mavqeni namoyish etishga bog‘liq. Bunday muvofiqlashtirish bo‘lmasa, mintaqaviy raqobat ularning umumiy strategik va iqtisodiy manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin.   CACI Analyst’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Azamat Seitov ta’kidlaganidek, bugungi kunda O‘zbekistonda mish-mishlar hodisasi raqamli muhit ta’sirida yangi ko‘rinishlarga ega bo‘lmoqda va bu nafaqat sotsiologik tushunishni, balki uni bartaraf etishga tizimli yondashuvni ham talab qiladi. U ijtimoiy tarmoqlar shunchaki muloqot maydoni bo‘lib qolmay, balki virusli mish-mishlar – jamoatchilik ishonchini susaytirishi, vahima yoki radikallashuvni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan dezinformatsiya tarqalishini tezlashtiruvchi vositaga aylanib borayotganini tahlil qiladi. Muallifning ta’kidlashicha, bugungi kunda mish-mishlar axborot shovqini va foydalanuvchilarning yuqori ishtiroki sharoitida, his-tuyg‘ular faktlardan ustun bo‘lgan vaziyatda amal qilmoqda.   Seitov o‘z xulosalarini bir qator G‘arb sotsiologik nazariyalariga, jumladan, Shibutani, Sansshteyn va boshqa tadqiqotchilarning mish-mishni ishonchli ma’lumotlar yetishmasligi sharoitida yuzaga keladigan “improvizatsiya qilingan yangiliklar” shakli sifatida talqin qilish yondashuvlariga asoslantiradi. Uning ta’kidlashicha, mish-mishlar ko‘pincha noaniqlik va ijtimoiy xavotirlar sharoitida tarqaladi va aynan shunday paytlarda ular eng xavfli hisoblanadi. Mish-mishlarning ekstremistik tuzilmalar tomonidan qanday vosita sifatida foydalanilishi mumkinligiga alohida e’tibor qaratilmoqda, bu esa muammoni ayniqsa axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan dolzarb qiladi.   Muallif O‘zbekistondagi “virusli” mish-mishlar, jumladan, emlash, elektr ta’minotidagi uzilishlar, bank tizimidagi nosozliklar bilan bog‘liq mish-mishlar misolida tekshirilmagan ma’lumotlar asosida ommaviy fikr qanchalik tez va nazoratsiz shakllanayotganini ko‘rsatadi. Uning ta’kidlashicha, kommunikatsiyaning raqamli o‘zgarishi yangi media muhitini talab qiladi, bu yerda dezinformatsiyaga qarshi kurash vositasi sifatida mediasavodxonlikning ahamiyati ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, Seitov raqamli gigiyena va yolg‘on xabarlar tarqalishini algoritmik nazorat qilishni o‘z ichiga olgan ma’rifiy va institutsional chora-tadbirlarni kuchaytirish lozimligini taklif etadi.   Maqola yakunida Seitov jamiyatning dezinformatsiyaga bardoshliligini ta’minlash bo‘yicha milliy strategiyani ishlab chiqish zarurligiga urg‘u beradi. Uning fikricha, faqat davlat, jamiyat va axborot sektorining birgalikdagi sa’y-harakatlari bilangina mish-mishlar va vahimaga bardoshli muhitni yaratish mumkin. Nafaqat oqibatlarga qarshi kurashish, balki yolg‘onning ildiz otish ehtimoli kamroq bo‘lgan ma’rifatli va tanqidiy fikrlaydigan axborot jamiyatini oldindan shakllantirish ham muhimdir.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.