O‘zining keng qamrovli tadqiqotida Yida Jiao Xitoyning Afrikadagi qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini namoyish etish markazlari (QXTNM) modelining rivojlanishini o‘rganadi. Bu markazlar Xitoy qishloq xo‘jaligi sohasidagi bilimlarini rivojlanayotgan mamlakatlarga uzatishni osonlashtirish uchun tashkil etilgan. 2006-yilda Xitoy-Afrika hamkorligi forumi (FOCAC) doirasida tashkil etilganidan beri QXTNMlar texnologik yordamni tijorat samaradorligi bilan uyg‘unlashtirish uchun targ‘ib qilinmoqda. Jiao ushbu ikki maqsadli tuzilmani tanqidiy tahlil qilib, QXTNMlar o‘tmishdagi sof grantga asoslangan modellardan yaxshiroq bo‘lsa-da, ular hamon rivojlanish maqsadlari va foyda olish intilishlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni o‘zida mujassam etganini ta’kidlaydi. U markazlar oziq-ovqat xavfsizligi va qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshirish vositasi sifatida taqdim etilsa-da, ularning faoliyati ko‘pincha Xitoy firmalarining tijorat manfaatlari asosida shakllanishini ko‘rsatadi.
Jiao QXTNMning uch bosqichli operatsion modelini batafsil taqdim etadi: infratuzilmani rivojlantirish, texnik hamkorlik va biznesga o‘tish. Uning tushuntirishicha, Xitoy davlati dastlabki bosqichlarni moliyalashtirsa-da, pirovard maqsad Xitoy korxonalarining mahalliy qishloq xo‘jaligi bozorlarida tijorat asosida o‘rnashib olishidir. Biroq, Jiao ta’kidlashicha, bu markazlar ko‘pincha Xitoy qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini mahalliy sharoitlarga samarali moslashtirish bilan qiynalmoqda. Xitoy tajribasi va mahalliy ehtiyojlar o‘rtasida tez-tez nomuvofiqliklar kuzatiladi. Masalan, mahalliy afzal ko‘rilgan ekinlar o‘rniga yuqori hosilli Xitoy urug‘ navlarini joriy etishga intilish va yetarli infratuzilmaning (sug‘orish va elektr ta’minoti kabi) yo‘qligi texnologiyalarni o‘zlashtirishga to‘sqinlik qilmoqda.
Muhimi shundaki, Jiao QXTNMlarni Xitoyning o‘z rivojlanish yo‘lining kengroq g‘oyaviy doirasiga joylashtiradi. U tajribachilik va texnokratik pragmatizm bilan tavsiflangan Xitoy taraqqiyot falsafasi ushbu markazlarning loyihasi va ijrosini qanday shakllantirganini tushuntiradi. Qishloq xo‘jaligini kengaytirishning ichki modellariga asoslanib, QXTNMlar Xitoy boshqaruv amaliyotini, shu jumladan davlat va xususiy funksiyalarni yagona institutsional qobiq ostida uyg‘unlashtirishni aks ettiradi. Bu qo‘shilish samarali bo‘lishi mumkin bo‘lsa-da, joylarda, ayniqsa afrikalik hamkorlar orasida chalkashliklarni keltirib chiqaradi, chunki ular yordam ko‘rsatish faoliyati va tijorat tashabbuslari o‘rtasidagi farqni ajrata olmaydilar. Jiao ta’kidlashicha, bu noaniq rollar manfaatdor tomonlar o‘rtasida ishonchsizlik va turlicha kutilmalarga olib kelishi mumkin.
Jiao ta’kidlaganidek, QXTNMlar geosiyosiy signal berish vositasi hamdir. Ular qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va salohiyatni oshirish orqali Xitoyning yumshoq kuchini targ‘ib qilishga xizmat qilsa-da, ularning Afrika qishloq xo‘jaligi tizimlariga amaliy ta’siri bahsli bo‘lib qolmoqda. Ba’zi baholashlar hosildorlikni oshirish va ko‘nikmalarni rivojlantirishdagi sezilarli afzalliklarni ta’kidlasa, boshqalari Xitoy jamoalari ketgandan so‘ng bu natijalarning barqarorligini shubha ostiga qo‘yadi. Bundan tashqari, Jiao Xitoy jamoalarining o‘zidagi ichki ziddiyatlarni ham ta’kidlaydi: bu yerda rivojlanishga hissa qo‘shmoqchi bo‘lgan yosh mutaxassislarning sa’y-harakatlari tijorat talablari tufayli e’tibordan chetda qolmoqda.
Yakuniy xulosada, Jiao tahlili QXTNM modelini Janub-Janub hamkorligidagi ulkan, ammo ziddiyatli tajriba sifatida ko‘rsatadi. U Afrikada qishloq xo‘jaligini o‘zgartirishni qo‘llab-quvvatlash, xususan, mahalliy rivojlanish ehtiyojlariga moslashish va Xitoy tajribasidan foydalanish imkoniyatini tan oladi. Biroq, u shuningdek, mahalliy sharoitlarga ko‘proq e’tibor berish, yordam va tijorat o‘rtasidagi aniq chegaralarni belgilash hamda qisqa muddatli tayyorgarlikdan tashqari barqaror majburiyat bo‘lmasa, QXTNMlar transformatsion emas, balki ko‘proq ramziy bo‘lib qolish xavfi borligidan ogohlantiradi. Uning tadqiqoti Xitoyning global qishloq xo‘jaligi rivojlanishida o‘sib borayotgan ishtirokchi sifatidagi rolini tushunishga o‘z vaqtida va muhim hissa qo‘shadi.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
