Mualliflar: Uskanboyev G‘iyosbek va Xidirov Mardonbek
Ushbu siyosiy tahlil “Zangezur paradoksi”ni o‘rganib, Armanistonning Syunik viloyati orqali asosiy Ozarbayjonni Naxichevan avtonom respublikasi bilan bog‘lovchi yangi tranzit yo‘l Janubiy Kavkazda haqiqiy tinchlikni ta’minlash vositasi bo‘la olish-olmasligini ko‘rib chiqadi. Bu yo‘lak Xitoy, Markaziy Osiyo, Janubiy Kavkaz va Yevropani bog‘lovchi keng qamrovli O‘rta yo‘lakdagi oddiy logistika yangilanishidan ko‘ra muhimroq ahamiyatga ega: u Armaniston va Ozarbayjon o‘rtasidagi mojaroni hal etishning siyosiy sinovi sifatida qaralmoqda. Asosiy g‘oya shartli ravishda qo‘yilgan: yo‘lak barqaror tinchlikka faqat siyosiy munosabatlarni normallashtirish, suverenitet va hududiy yaxlitlikni o‘zaro tan olish, ishonchli xavfsizlik kafolatlari hamda noaniqlikni kamaytiradigan va majburiy qayta talqin qilishning oldini oladigan huquqiy kelishuvlar bilan mustahkamlangan taqdirdagina hissa qo‘shishi mumkin.
Tahlil neorealizm va xavfsizlik dilemmasiga asoslanib, nizoli hududlardagi infratuzilma loyihalari kamdan-kam hollarda betaraf bo‘lishini ta’kidlaydi: bir tomon "bog‘liqlik" deb hisoblagan choralar boshqa tomon tomonidan strategik tajovuz sifatida qabul qilinishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, yo‘lakning tinchlik o‘rnatish istiqboli raqobatni o‘zaro bog‘liqlikka aylantirish, yangi qarama-qarshilikning iqtisodiy xarajatlarini oshirish va barqarorlik uchun umumiy manfaatlarni yaratishdan iborat. Biroq, tahlilda ta’kidlanishicha, o‘zaro bog‘liqlik o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi; shaffof boshqaruv va ishonchli ishonchni mustahkamlash mexanizmlarisiz yo‘lak hamkorlik maydoni emas, balki ishonchsizlikni chuqurlashtiruvchi bosim nuqtasiga aylanib qolishi mumkin.
Tahlilning asosiy qimmati uning manfaatlar va tashvishlarni aktyorga asoslangan xaritasidir. Ozarbayjon Naxichevanning uzluksiz, xavfsiz o‘tishi va milliy qayta birlashishiga ustuvor ahamiyat bermoqda; Armaniston har qanday "ekstraterritorial" yondashuvni rad etib, "Tinchlik chorrahasi" konsepsiyasi orqali to‘liq yurisdiktsiyani talab qilmoqda. Gruziya prinsip jihatidan tinchlikni qo‘llab-quvvatlasa-da, tranzit ustuvorligini yo‘qotishdan xavotirda, Eron esa yo‘lakka qat’iy xavfsizlik nuqtai nazaridan qarab, strategik izolyatsiya va mintaqaviy kuch muvozanatining o‘zgarishidan cho‘chimoqda. Qo‘shma Shtatlar xalqaro kafolatlar va investitsiyalar orqali yo‘lni institutsionallashtirish uchun harakat qilayotgan tashqi katalizator sifatida ko‘rsatilgan, Rossiya va Turkiya esa mos ravishda ta’sir doirasi va xavfsizlik tizimi bo‘yicha xavotirlarni pragmatik iqtisodiy va strategik manfaatlar bilan muvozanatlashtirmoqda.
Tahlil yakunida Zangezur yo‘lagi na kafolatlangan tinchlik dividendi, na eskalatsiyaning muqarrar qo‘zg‘atuvchisi ekanligi, balki uning ta’siri loyiha va amalga oshirish ketma-ketligiga bog‘liq strategik vosita ekanligi ta’kidlanadi. Agar u keng qamrovli, qoidalarga asoslangan boshqaruv orqali yuritilsa, bojxona va chegara tartiblari aniq belgilansa, ishonchli nazorat va nizolarni hal qilish mexanizmlari o‘rnatilsa hamda tashqi raqobat kun tartibida ustunlik qilmasa, yo‘lak "aloqa orqali tinchlik" g‘oyasini mustahkamlashi mumkin. Biroq, agar u xavfsizlashtirilsa, tazyiq vositasi sifatida ishlatilsa yoki suverenitetga tahdid sifatida qabul qilinsa, bu geosiyosiy bahs-munozaralarni kuchaytirishi va ziddiyatlar dinamikasini jonlantirishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, yo‘lakning tinchlikni qo‘llab-quvvatlash chorasi sifatidagi ahamiyati uning nolga teng geosiyosiy yutuq emas, balki umumiy iqtisodiy ijtimoiy ne’mat sifatida qo‘llanilishiga bog‘liq.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; buyerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aksettirmaydi.
