Yevropa bugun harbiylashtirish rejalarini faol muhokama qilmoqda: o‘z harbiy-sanoat majmuasini (HSM) kuchaytirish, tanklar, samolyotlar, dronlar, raketalar, havo hujumidan mudofaa tizimlari va sun’iy yo‘ldoshlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish. Biroq, bu intilishlarning xavfli “bo‘g‘izi”ga aylanayotgan kam muhokama qilinadigan omil bor: Xitoydan kamyob elementlar va strategik xom ashyo yetkazib berishga jiddiy bog‘liqlik.

 

 

Infografikada keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra (2024), Yevropa Xitoy ta’minotiga quyidagicha bog‘liq:

• 100% - og‘ir kamyob yer elementlari (KYE),
• 97% - magniy,
• 85% - yengil KYE,
• 79% - litiy,
• 71% - galliy,
• 65% - vismut,
• 62% - vanadiy,
• 45% - germaniy, barit,
• 40% - tabiiy grafit,
• 32% - volfram.

 

Bu Yevropa Ittifoqining harbiy, IT va yuqori texnologiyali sanoatining deyarli har bir tarmog‘i XXR bilan bog‘liqligini anglatadi. Nima uchun bu juda muhim?

 

Kamyob elementlarning HSM va ITdagi ahamiyati

• Kamyob yer elementlari (KYE): aviatsiya dvigatellari, raketa tizimlari, yuqori aniqlikdagi qurollar, navigatsiya tizimlari, elektr motorlari uchun magnitlar, lazer qurilmalari va hatto radioelektron kurash tizimlarini ishlab chiqarish uchun asosiy materiallar.
• Magniy: samolyotsozlik, zirhli texnika va raketalar uchun legirlangan qotishmalarda ishlatiladi. Usiz yengil korpus ham, mustahkam, issiqqa chidamli detallar ham bo‘lmaydi.
• Litiy: harbiy elektronika, dronlar, avtonom tizimlar va hatto suv osti apparatlarini ta’minlaydigan akkumulyatorlarning asosiy elementi.
• Galliy, germaniy: ATda – yarimo‘tkazgichlar, infraqizil datchiklar, sensorlar, aloqa tizimlari va radarlarni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
• Volfram, vanadiy: o‘ta mustahkam asboblar, zirhlar, snaryadlar, zirh teshuvchi o‘qlar uchun og‘ir metallar.
• Skandiy: aviatsiya va kosmos uchun qotishmalarni yengillashtiradi, yengil, ammo mustahkam konstruksiyalarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.

 

Nima uchun qaramlik xavfli?

Har qanday zamonaviy tank, qiruvchi samolyot, raketa yoki dron shunchaki po‘lat va zirhdan iborat emas, balki qotishmalar, sensorlar, elektronika, aloqa modullari, batareyalar va kompozitlarning murakkab to‘plamidir.

 

Bu elementlarsiz:

• tanklar og‘irlashadi va sekinlashadi,
• samolyotlar manyovr qilish qobiliyatini yo‘qotadi,
• dronlar uzoq ucholmaydi,
• raketalar yuqori yuklamalarga bardosh berolmaydi,
• radarlar “ko‘r bo‘ladi”.

 

Aynan shu sababli Rossiyada KYE bo‘yicha statistika uzoq vaqtdan beri maxfiylashtirilgan, AQSH va Yevropada esa bu zanjirlar sinchkovlik bilan tahlil qilinadi. Xulosa qilib aytganda, Xitoy dunyo bo‘ylab kamyob yer va boshqa muhim elementlarni yetkazib berishni nazorat qilish orqali amalda har qanday mamlakatning harbiylashtirish salohiyatini boshqaradi.

 

Xitoyning roli: “global klapan”

Xitoy o‘nlab yillar davomida o‘z rolini oshirib bordi:

• arzon qazib olish va qayta ishlash bozorlarini egalladi,
• KYEni tozalash va ajratish texnologiyalari bo‘yicha AQSH va Yevropa Ittifoqini ortda qoldirdi,
• Afrika va Lotin Amerikasi konlaridagi ulushlarni sotib oldi.

 

Endi Xitoy “ventilni burab qo‘ysa” – Yevropa, AQSH, Hindiston va hatto Yaponiyada yuqori aniqlikdagi qurollar, elektronika, sun’iy yo‘ldosh uskunalari va IT-uskunalar ishlab chiqarish to‘xtab qolishi mumkin.

 

Ilgari Yevropa qisman Rossiya, Qozog‘iston, Janubiy Afrikadan yetkazib berishga tayanishi mumkin edi, ammo sanksiyalar, geosiyosat va beqarorlik tufayli bu yo‘llar yopildi yoki zaiflashdi.

 

Yevropa istiqbollari: nima qilish kerak?

Ta’minotni diversifikatsiya qilish. Yevropa Ittifoqi allaqachon Yevropa ichidagi kamyob elementlarni qazib olish loyihalariga sarmoya kiritmoqda (masalan, Skandinaviya va Portugaliyada), biroq u yerda qazib olish qimmatroq va ekologiya qattiqroq nazorat qilinadi.

Qayta ishlash orqali qaramlikni kamaytirish. Qayta ishlash (masalan, eski elektronikadan) faqat qisman yechim beradi – hajmlar hali juda kichik.

Afrika va Lotin Amerikasi bilan ittifoq tuzish. Yevropa Ittifoqi Niger, KDR, Braziliya bilan uzoq muddatli shartnomalarni faol ravishda izlamoqda, ammo bu uzoq davom etadigan jarayon.

AQSH va Yaponiya bilan hamkorlik. Umumiy zaxiralar, strategik zaxiralar va qayta ishlash bo‘yicha qo‘shma loyihalarni yaratish.

 

Yevropa qayta qurollanishni muhokama qilar ekan, Xitoy bu jarayonlarning ko‘rinmas boshqaruvchisi bo‘lib qolmoqda. Magniy, skandiy, litiy, galliy va kamyob yer elementlaridan foydalanish imkoni bo‘lmasa, Yevropa Ittifoqining harbiy-sanoat majmuasi yoki IT sohasidagi har qanday intilishlari qog‘ozdagi rejalardan boshqa narsa emas. Yevropa allaqachon strategik qaramlikda bo‘lib, istalgan paytda geosiyosiy zaiflikka aylanishi mumkin.

 

Agarda ertaga Pekin yetkazib berishni cheklashga qaror qilsa, Yevropa zamonaviy qurol tizimlari - uchuvchisiz uchuvchi apparatlardan tortib raketalargacha bo‘lgan komponentlarsiz qolishi mumkin. Bu Yevropa Ittifoqi hozirdanoq tan olishi va e’tibor qaratishi kerak bo‘lgan asosiy muammodir.

 

* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.