So‘nggi bir oy davomida O‘zbekiston bo‘ylab qilgan sayohatimiz ko‘plab ajoyibotlarni namoyon etdi, biroq ularning hech biri kinorejissyor uchun mamlakatda videomahsulotlar sifatiga berilayotgan g‘ayritabiiy e’tiborchanlik darajasidan ko‘ra hayratlanarliroq bo‘lmadi: talabalarning ijtimoiy tarmoqlardagi hisoblaridan tortib ta’lim muassasalarigacha, musiqiy kliplar va parvozlar xavfsizligi bo‘yicha videoroliklargacha.
Turli universitetlarga dastlabki tashriflarimiz boshidanoq media kontentni professional darajada ishlab chiqarish tendensiyasiga ishora qildi. Bu yerda hatto “BMT modeli” yoki munozaralar kabi talabalar tadbirlari ham ko‘p sonli media jamoasi tomonidan professional televidenie kameralari va yoritish uskunalari yordamida suratga olinardi. Biz tashrif buyurgan ba’zi universitet tadbirlarida davlat telekanallari vakillari ham ishtirok etdi. Toshkentdan tashqaridagi hududlarni kezib, til markazlariga borganimiz sari bu tendensiya davom etaverdi. Hatto kam ta’minlangan, oz sonli talabalar va cheklangan o‘quv resurslariga ega bo‘lgan markazlarda ham ekskursiya doimo yangi avlod ko‘zgusiz kameralari, softboksli ikkita asosiy chiroq, yoqama mikrofonlar to‘plami va RGB yorug‘lik trubkalari o‘rnatilgan "media burchagi"ga tashrif buyurishni o‘z ichiga olardi. Ushbu jihozlar, garchi murakkab va ishlash uchun professional bilimlarni talab qilsa-da, markazlarning ko‘lami va maqsadlaridagi sezilarli farqlarga qaramay, barcha hududlarda hayratlanarli darajada bir xil edi.
Turli o‘quv markazlarining Instagramidan olingan suratlardan kollaj
Video ishlab chiqarishdagi bu bir xillik qayerdan kelib chiqadi? Bu kichik korxonalarning mijozlarni jalb qilish uchun o‘rnatilgan markazlarga taqlid qilishi natijasimi? Javob, chamasi, ham madaniyatda, ham iqtisodiyotda yashiringan.
Ijtimoiy tarmoqlarda e’lon qilinadigan sayqallangan professional kontent, ayniqsa vertikal video kontent sun’iy, tanlab olingan va shu bois e’tibordan chetda qoladigan deb hisoblanadigan Shimoliy Amerikadan farqli o‘laroq, O‘zbekistonning video kontentga munosabati Sharqiy Osiyonikiga o‘xshaydi. Xitoy yoki Yaponiyada odamlar professional kinoni tovarlarni targ‘ib qilishga qaratilgan jonli efirlar bilan yonma-yon ko‘rishga o‘rganishgan va yuqori sifatli videoni mahsulotga bo‘lgan ishonch bilan bog‘lashadi. Prosumar darajasidagi kameralar, ular yordamida vertikal videolar olinadigan, Osiyo mamlakatlarida ancha keng tarqalgan. Xuddi shunday mantiq O‘zbekistonda ham qo‘llaniladi: o‘quv markazlari algoritm va qisqa videolarni afzal ko‘radigan aholiga moslab, internetdagi o‘z qiyofasiga katta e’tibor qaratadi.
Biz tashrif buyurgan davlat maktablaridan farqli o‘laroq, ularning ma’murlari va menejerlarining aksariyati 30 yoshdan oshgan bo‘lsa-da, yaqinda tashkil etilgan til markazlari va xususiy maktablar ko‘pincha yoshlar tomonidan boshqariladi. Biz tashrif buyurgan Qarshi shahridagi ingliz tili o‘quv yurtlaridan biri 21 va 17 yoshli opa-singil tomonidan mustaqil boshqarilar edi. Ular uchun ijtimoiy tarmoqlar talabalarni targ‘ib qilish va jalb qilishning asosiy vositasi hisoblanadi. Ushbu markazlarning ko‘plab egalari marketingdagi muvaffaqiyatlarining katta qismini ommaviy axborot vositalarida professional ishtirok etish bilan bog‘lashadi. Brending muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu markazlar tomonidan taklif etilayotgan onlayn kurslar bozori tobora kengayib borayotgani sababli, ijtimoiy tarmoqlardagi targ‘ibot yaqin kelajakda so‘nmaydi. Talabalarni jalb qilishning ma’lum bir formulasi o‘z samaradorligini isbotlaganidan so‘ng – bu holatda RGB chirog‘i bilan yoritilgan kitob javoni oldida turgan va AQShning nufuzli universitetlariga kirish sirlarini tushuntirayotgan professional yoritilgan shaxs - boshqalar undan o‘rnak olishadi. Ushbu videolar orqali biz O‘zbekiston ta’lim tizimining kelajagiga nazar tashlashimiz va unda ijtimoiy tarmoqlar qanday rol o‘ynashini ko‘rishimiz mumkin. Tadbirkorlik ruhi yaqqol ko‘zga tashlanadi: yoshlar xuddi shunday murakkab sinovlarni boshdan kechirayotgan boshqalarga yordam berish uchun bilimlarini ulashadi. Biroq, boshqalarga ta’lim haqida ma’lumot berishda ijtimoiy tarmoqlar tomonidan kuchaytirilgan kontentni haddan tashqari ko‘paytirish natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan “avlod yo‘qotilishi”ga alohida e’tibor qaratish lozim.
Biz ko‘rgan musiqiy kliplarda ham yoshlarning Amerika madaniyatiga intilishi aks etgan. O‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan Osiyo, Yevropa va Lotin Amerikasi kliplaridan farqli o‘laroq, hozirda o‘zbek hitparadlarida yetakchilik qilayotgan zamonaviy kliplarning aksariyati amerikalik muqobillari bilan bir xil uslubda ishlab chiqariladi: donadorlik, kinoplyonkaga taqlid, yorqin rangli tipografiya va Amerika pop madaniyatiga ko‘plab havolalar. Ammo yoshlar o‘rtasidagi bunday tendensiya O‘zbekistonning umumiy madaniy yo‘nalishlarini aks ettirmasligi mumkin.
Toshkentga qaytish uchun “O‘zbekiston havo yo‘llari” aviakompaniyasi reysiga o‘tirdik. Parvoz xavfsizligi bo‘yicha videolarni doimo taqqoslash qiziqarli, ayniqsa milliy aviakompaniyalar misolida. Bu videolar o‘ziga xos taqqoslash obyekti bo‘lib, mamlakatning keng madaniy tendensiyalarini aks ettiradi va shu bilan birga, mamlakat o‘zini xorijiy sayyohlar uchun jahon sahnasida qanday namoyon etmoqchi ekanligini ko‘rsatadi. Boshqalarga nisbatan, “O‘zbekiston havo yo‘llari” videosining uslubi qiziqarli oraliq o‘rinni egallaydi.
Boyigan Yaqin Sharq aviakompaniyalarining ko‘pchilik videolari, ularning mamlakatlari singari, g‘arb madaniy qadriyatlariga yo‘naltirilgan. “Qatar Airways” o‘z videoroligiga Kevin Xartni ovoz beruvchi sifatida taklif qilgan va Qatar madaniyati elementlari unda faqat orqa planda mozaika shaklida ko‘rinadi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” videoroligi uslub jihatidan hali ham g‘arb aviatashuvchilariga yaqin. “Air Canada” yoki “Air France” videolaridagi kabi, har bir alohida qism – xavfsizlik kamarlari, qaytarma o‘rindiqlar, qutqaruv nimchalari – mamlakatning turli hududlarida suratga olingan, uning xilma-xilligini ko‘rsatish uchun. Samolyotning xavfsizlik tizimlari namoyishi boshqa elementlar yoki dekoratsiyalar bilan uyg‘unlashtirilgan. Yuk javonlari bozordagi o‘zbek qo‘l savatlari sifatida, favqulodda chiroqlar esa Shohizinda xiyoboni ko‘rinishida tasvirlangan.
G‘arbcha shaklga qaramay, videoning mazmuni chuqur o‘zbekona. Video davomida o‘zbek milliy liboslari va musiqasi ustuvorlik qiladi. “Air Astana” videosi juda yaqin taqqoslash imkonini beradi. Xavfsizlik choralari namoyish etilgan film Qozog‘istonning turli joylarida xavfsizlik funksiyalarini gibrid muhitga singdirib suratga olingan. Biroq u ko‘proq g‘arbga yo‘naltirilgandek tuyuladi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” foydalanayotgan an’anaviy musiqadan farqli o‘laroq, “Air Astana” madaniy musiqiy motivlarni elektr-pop bilan uyg‘unlashtiradi, bu esa “O‘zbekiston havo yo‘llari” videosida seziladigan madaniy faxr qatlamini yo‘qotadi. Registon maydoni va Ayozqal’a kabi manzaralar O‘zbekistonni g‘arblik sayyohlar uchun mo‘jizalar mamlakati sifatida emas, balki O‘zbekiston madaniyati bilan tanishishni istagan odamlarni jalb qiladi.
O‘zbekiston tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Ushbu sayohat davomidagi kuzatuvlar va norasmiy suhbatlardan Amerika madaniyatining yoshlar uchun naqadar jozibador ekanligini aniq ko‘rishimiz mumkin. Shunga qaramay, mamlakatning keng xalqaro munosabatlari doirasida bo‘lgani kabi, tashqi ta’sir va ichki o‘ziga xoslikni saqlab qolish o‘rtasida muvozanatni saqlash qobiliyati hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Ommaviy axborot vositalari, ta’lim va madaniy eksport sohasida O‘zbekiston chorrahada turibdi - uning o‘z tarixini qanday hikoya qilishga qaror qilishi nafaqat dunyo uni qanday qabul qilishini, balki hozirgi va kelgusi avlodlar o‘zini qanday anglashini ham belgilaydi.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
