Nargiza Umarova O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasidagi transport integratsiyasi qanday qilib mintaqaviy bog‘liqlikning harakatlantiruvchi kuchi va Yevroosiyo tranzit siyosatida strategik raqobat manbasiga aylanganini tahlil qiladi. U ikki tomonlama hamkorlikni 2016-yildan beri kuzatilayotgan Markaziy Osiyo mintaqaviyligining keng miqyosli o‘zgarishi doirasida ko‘rib chiqadi. Bu davrda O‘zbekiston o‘z tashqi siyosatini qo‘shnilar bilan chuqurroq munosabatlar o‘rnatishga qaratib, Markaziy Osiyoni o‘z diplomatiyasining asosiy yo‘nalishi sifatida belgiladi. Ushbu yangi yondashuv doirasida Toshkent izchil ravishda Markaziy Osiyoni barqaror va o‘zaro bog‘liq mintaqa sifatida tasvirlaydi, bu yerda mintaqa ichidagi savdo o‘sishi va tranzit salohiyatining kengayishi bir-birini kuchaytiradi. Tahlilda ushbu g‘oya milliy strategiyalarda, xususan, O‘zbekistonning 2035-yilgacha mo‘ljallangan transport strategiyasida qanday aks etgani ko‘rsatilgan. Unda mintaqaning to‘liq tranzit salohiyatini ro‘yobga chiqarishning asosiy sharti sifatida milliy transport va kommunikatsiya tizimlarini muvofiqlashtirishga alohida e’tibor qaratilgan.
Tadqiqot O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasidagi transport aloqasining hozirgi holatini batafsil yoritib beradi. Bunda O‘zbekistonning ikki tomonlama quruqlikka qamalganligi va Qozog‘istonning qulay geografik joylashuvi, dengiz portlari hamda Xitoy va Rossiya bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri temir yo‘l aloqalariga ega ekanligi tufayli yuzaga kelgan tarkibiy nomutanosibliklar ta’kidlanadi. Shunday bo‘lsa-da, ikki mamlakat o‘z transport tizimlarini integratsiyalashda sezilarli yutuqlarga erishdi. Bu 2024-yil oxiriga kelib ikki tomonlama savdo hajmining 4,3 milliard AQSh dollaridan oshishi va qo‘shma infratuzilma loyihalarining kengayishida o‘z aksini topdi. Rejalashtirilgan Uchquduq-Qizilo‘rda yo‘lagi, "Sariog‘och" nazorat-o‘tkazish punktini yengillashtirishga mo‘ljallangan Darboza-Maqtaaral temir yo‘li, Beyneu-Shalqar avtomobil yo‘li va yangi ishga tushirilgan "Markaziy Osiyo" xalqaro sanoat hamkorlik markazi kabi muhim tashabbuslar shuni ko‘rsatadiki, bog‘liqlik loyihalari nafaqat masofalarni qisqartirish va sayohat vaqtini kamaytirish, balki chegara hududlarini transkontinental yo‘nalishlar bilan bog‘langan sanoat va logistika faoliyatining yangi markazlariga aylantirish maqsadini ko‘zlaydi.
Shu bilan birga, Umarova ushbu integratsiya jarayoni tranzit oqimlari va strategik yo‘laklarni nazorat qilish bo‘yicha raqobatning kuchayishi bilan birga kechayotganini ko‘rsatadi. Qozog‘iston va O‘zbekiston Yevroosiyo transporti geografiyasini, xususan, Trans-Kaspiy xalqaro transport yo‘nalishi (O‘rta yo‘lak) va Janubiy Osiyo bilan shakllanayotgan trans-afg‘on aloqalarini shakllantirishda bir vaqtning o‘zida ham hamkor, ham raqibdir. Qozog‘istonning TXTYni uzoq muddatli institutsionallashtirishi va Yevroosiyoning asosiy logistika markazi bo‘lib qolishga intilishi O‘zbekistonning mavjud Qozog‘iston monopoliyalarini chetlab o‘tadigan multimodal yo‘laklar orqali kirish yo‘llarini diversifikatsiya qilish bo‘yicha sa’y-harakatlaridan farq qiladi. Bular jumlasiga Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston avtomagistrali va Qashg‘ar-Torug‘art-Makmal-Jalolobod-Andijon o‘qida rejalashtirilgan temir yo‘l kiradi. CASCA+ yo‘lagi va raqobatdosh afg‘on tranzit sxemalari kabi parallel tashabbuslar boshqaruv tuzilmalarini parchalash, infratuzilmani takrorlash va Xitoy, Yevropa Ittifoqi, Turkiya va Fors ko‘rfazi hamkorlari kabi tashqi ishtirokchilar bilan Markaziy Osiyoning jamoaviy muzokaralar kuchini susaytirish xavfini tug‘diradi.
Tahlilning xulosaviy qismida O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasida yanada kuchli muvofiqlashtirish mexanizmlari bo‘lmasa, mintaqa Yevroosiyo bog‘liqligidagi markaziy ko‘prik sifatida o‘zining to‘liq salohiyatini ro‘yobga chiqara olmasligi ta’kidlanadi. Umarova tarif siyosati, bojxona raqamlashtirish jarayonlari va transport strategiyalarini muvofiqlashtirishga; CASCA+ni TXTY bilan uyg‘unlashtira oladigan Trans-Kaspiy tranziti uchun yagona nazorat tuzilmalarini yaratishga; va tranzit daromadlari uchun nol yig‘indili poygadan qochadigan Hind okeaniga trans-afg‘on yo‘nalishlarining o‘zaro kelishilgan tizimini yaratishga chaqiradi. Shuningdek, u BMT homiyligida transport kommunikatsiyalari bo‘yicha qo‘shma strategiya va institutsional asoslar to‘g‘risidagi avvalgi mintaqaviy takliflarni qayta ko‘rib chiqish muhimligini ta’kidlaydi. Yakuniy natijada, O‘zbekiston va Qozog‘iston munosabatlari tajribasi Markaziy Osiyodagi transport sohasidagi mintaqaviylashuv jarayonining kichik modeli sifatida taqdim etiladi: integratsiyada haqiqiy rivojlanish ko‘zga tashlanmoqda, biroq faqat hamkorlikka asoslangan yondashuv, raqobatga emas, mintaqaga o‘zining Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi mustahkam va zarur bog‘lovchi bo‘g‘in sifatidagi mavqeini mustahkamlash imkonini beradi.
Turan Research Center saytida o‘qing
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
