O‘z tahliliy sharhlarida Darius Riazi va Aleksandr Shrayer Yevropa Ittifoqi va Amerika Qo‘shma Shtatlari o‘rtasida Markaziy Osiyo bilan munosabatlarda kuchayib borayotgan strategik farqlarni tahlil qiladilar. Bir paytlar mintaqaviy barqarorlik, aloqadorlik va liberal-demokratik me’yorlarni qo‘llab-quvvatlash, shu bilan birga Rossiya va Xitoy ta’siridan himoyalanishga qaratilgan bir-birini to‘ldiruvchi transatlantik strategiya doirasida birlashgan bu ikki davlat o‘shandan beri sezilarli darajada farqli yo‘nalishlarni tanlagan. Donald Trampning 2025-yilda Oq uyga qaytishi turtki bo‘lgan bu o‘zgarish bir vaqtlar muvofiqlashtirilgan G‘arb yondashuvining yemirilishidan dalolat beradi. Mualliflar bu bo‘linish shunchaki ramziy emas, balki uzoq vaqtdan beri ko‘p vektorli tashqi siyosatga sodiq bo‘lgan Markaziy Osiyo beshligining (MO5) tashqi siyosiy hisob-kitoblariga sezilarli ta’sir ko‘rsatayotganini ishonchli tarzda isbotlaydilar.
Riazi va Shrayer ta’kidlaganidek, Yevropa Ittifoqi izchillik va institutsional yetuklik strategiyasini qo‘llagan. 2025-yilgi Samarqand sammiti va Global Gateway dasturi doirasidagi yirik sarmoyalar kabi ulkan tashabbuslar tufayli Yevropa Ittifoqi o‘zini inklyuziv rivojlanish, ko‘p tomonlama yondashuv va “yashil” o‘tish sohasidagi hamkorlikka sodiq bo‘lgan uzoq muddatli sherik sifatida namoyon etmoqda. Muhim foydali qazilmalar, qayta tiklanadigan energiya va raqamli aloqa loyihalarini amalga oshirish orqali Yevropa Ittifoqi nafaqat chekinayotgan Amerika dasturlari qoldirgan strategik bo‘shliqlarni to‘ldirmoqda, balki barqaror boshqaruv va mintaqaviy integratsiyaga asoslangan me’yoriy muqobillikni ham taklif etmoqda. Yevropa Ittifoqining “ta’sir doiralari”dan hamkorlikning “uchinchi yo‘li” foydasiga ochiqchasiga voz kechishi Vashingtonning Tramp davridagi ko‘proq tranzaktsion diplomatiyasidan keskin farq qiladi.
Aslida, Trampning qaytishi AQShning mintaqa bilan munosabatlarida keskin burilishga olib keldi. Mualliflarning ta’kidlashicha, Trampning ikki tomonlama kelishuvlarga urg‘u berishi, yuqori tariflar va USAID kabi liberal-demokratik yordam mexanizmlaridan voz kechishi bir vaqtlar yagona bo‘lgan MO5+1 tuzilmasining parchalanishiga sabab bo‘ldi. Amerika diplomatiyasi endi ikki tomonlama transmilliylikning shiddatli shakli bilan ajralib turadi: ko‘pincha xavfsizlik yoki migratsiyaga qaratilgan milliy elitalar uchun mo‘ljallangan maxsus bitimlar. Garchi bu Markaziy Osiyoning ayrim hukumatlari tomonidan qisqa muddatli yon berishlarni, masalan, O‘zbekistonning deportatsiya tashabbusi yoki Qozog‘istonning foydali qazilmalar bo‘yicha muzokaralarini keltirib chiqarishi mumkin bo‘lsa-da, bu ilgari AQSH va MO5 munosabatlarining asosini tashkil etgan ko‘p tomonlama platformalar va uzoq muddatli rivojlanish maqsadlariga putur yetkazish xavfini tug‘dirmoqda. Bundan tashqari, AQShning fuqarolik jamiyati va boshqaruv sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashdan bosh tortishi natijasida yuzaga kelgan bo‘shliqni allaqachon Xitoy to‘ldirmoqda, bu esa Pekinning mintaqadagi me’yoriy ta’sirini kuchaytirmoqda.
Tahliliy yozuv strategik ehtiyotkorlik va pragmatik uzoqni ko‘ra bilish notasi bilan yakunlanadi. Riazi va Shrayer MO5 davlatlariga Yevropa Ittifoqi va AQShni yagona blok sifatida ko‘rish vasvasasiga berilmaslikni va buning o‘rniga har bir ishtirokchining o‘zgaruvchan ustuvorliklarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan diplomatik strategiyalarga amal qilishni tavsiya etadilar. Bunday yondashuv, ularning fikricha, Markaziy Osiyoga o‘zining ko‘p vektorli tashqi siyosatini saqlab qolish va nol summali geosiyosiy raqobatga tortilishdan qochish imkonini beradi. Ularning xulosasi, shuningdek, kengroq global tendensiyani ko‘rsatadi: nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun Global Janubda transatlantik konsensusning buzilishi. Ko‘p qutblilik va buyuk davlatlar raqobati tobora kuchayib borayotgan dunyoda mualliflar mintaqaviy strategiyalarni qayta ko‘rib chiqishga chaqiradilar – nafaqat tashqi o‘yinchilar tomonidan, balki parchalanish sharoitida mustaqillikni saqlab qolishga intilayotgan kichik davlatlar tomonidan ham.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
