XXI asrda raqamli texnologiyalarning rivojlanishi nafaqat ma’lumotlar hajmining o‘sishi, balki ularni qayta ishlash jarayonlarining sifat jihatdan murakkablashuvi bilan birga kechmoqda. Sun’iy intellekt (SI), katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish, avtonom tizimlar va raqamli platformalarning rivojlanishi hisoblash quvvatlariga barqaror va doimiy o‘sib borayotgan ehtiyojni shakllantirmoqda. Ushbu o‘zgarishlar markazida zamonaviy iqtisodiyot, davlat boshqaruvi va xavfsizlik tizimlari faoliyati uchun muhim infratuzilmaga aylanayotgan ma’lumotlar markazlari turibdi.
Shu bilan birga, ma’lumot markazlarining yer usti infratuzilmasi tizimli cheklovlarga duch kelmoqda. Energetika tarmoqlarining haddan tashqari yuklanganligi, elektr energiyasi narxining oshishi, sovutish uchun suv resurslarining yetishmasligi, shuningdek, mahalliy jamoalar darajasidagi ijtimoiy-ekologik qarshilik shular jumlasidandir. Bir qator mamlakatlarda, ayniqsa Qo‘shma Shtatlarda, atrof-muhit va mintaqaviy energiya tizimlariga yuklama bilan bog‘liq xavotirlar tufayli yangi ma’lumotlar markazlari qurilishini to‘xtatib qo‘yish holatlari allaqachon kuzatilmoqda.
Shu fonda ekspertlar, korporativ va davlat doiralarida hisoblash infratuzilmasini Yerdan tashqarida - kosmik fazoda joylashtirish g‘oyasi tobora faol muhokama qilinmoqda. Orbital ma’lumotlar markazlari raqamli rivojlanishning yer usti modelining tarkibiy cheklovlariga potensial yechim va yangi texnologik paradigmani shakllantirish elementi sifatida ko‘rilmoqda.
Loyiha tashabbuskorlari va xalqaro tendensiyalar. Yetakchi texnologik davlatlar va eng yirik korporatsiyalar orbital ma’lumotlar markazlariga qiziqish bildirmoqda. Qo‘shma Shtatlarda bu yo‘nalish xususiy sektor tomonidan ham, davlat strategik muhokamalari doirasida ham faol ilgari surilmoqda. Google kompaniyasi o‘zining Project SunCatcher loyihasi orqali quyosh energiyasidan foydalanuvchi sun’iy yo‘ldosh hisoblash platformalari va uskunalarning avtonom hayot ta’minoti tizimlarini yaratish imkoniyati haqida ma’lum qildi.
Tadbirkor Ilon Mask orbital hisoblashlar istiqbollarini ko‘p marta ishlatiladigan raketalar va Starlink global sun’iy yo‘ldosh tarmog‘ining rivojlanishi bilan bog‘lamoqda. Uning yondashuvi mantig‘iga ko‘ra, kosmik infratuzilma Yerdagi internet va bulutli xizmatlarning davomi bo‘lishi, ammo mutlaqo boshqacha energiya va fazoviy salohiyatga ega bo‘lishi kerak. Starcloud startapi NVIDIA kompaniyasi ishtirokida sun’iy intellekt vazifalari uchun bevosita orbitada ma’lumotlarni qayta ishlashga mo‘ljallangan hisoblash modullariga ega maxsus sun’iy yo‘ldoshlarni ishlab chiqmoqda.
Yevropa Ittifoqi hozircha ehtiyotkorroq pozitsiyani egallab, orbital ma’lumot markazlarining texnik amalga oshirilishi va iqtisodiy oqibatlarini baholashga qaratilgan ASCEND loyihasi kabi tadqiqot dasturlariga e’tibor qaratmoqda. Shu bilan birga, Xitoy yanada qat’iyroq yondashuvni namoyish etmoqda. Three-Body Computing Constellation (Xing Shidai / 星时代) dasturi doirasida sun’iy yo‘ldoshlarning uchirilishi Pekinning shakllanayotgan kosmik hisoblash texnologiyalari sohasida yetakchi o‘rinni egallashga intilayotganidan dalolat beradi.
Texnologik xususiyatlar va cheklovlar. Texnik nuqtai nazardan, orbital ma’lumot markazlari bir qator muhim afzalliklarga ega. Ularning asosiysi Yer atmosferasidan tashqarida quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatidir. Kosmosda quyosh nurlanishining intensivligi sayyora yuzasidagiga qaraganda yuqori, ob-havo omillarining yo‘qligi esa energiya ishlab chiqarishni barqarorroq ta’minlashga imkon beradi. Orbitalarning ma’lum turlariga joylashtirish soyalash davrlarini minimallashtiradi, bu esa uskunalarning deyarli uzluksiz ishlashini ta’minlaydi.
Biroq kosmik muhit jiddiy cheklovlar ham qo‘yadi. Serverlarni sovutish asosiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Vakuum sharoitida konveksion issiqlik almashinuvi bo‘lmaydi va issiqlik faqat nurlanish hisobiga chiqarib yuborilishi mumkin. Bu katta radiatorlardan foydalanishni talab qiladi va orbital platformalarning arxitekturasini murakkablashtiradi. Bundan tashqari, bunday konstruksiyalar apparatlarning massasini va mos ravishda ularni ishga tushirish narxini oshiradi. Yana bir muhim omil kosmik radiatsiya hisoblanadi. Yuqori energiyali zarrachalarning ta’siri mikrosxemalarning ishdan chiqishiga va hisoblashlarning ishonchliligini pasayishiga olib kelishi mumkin. Uskunalarni himoya qilish uchun maxsus materiallar, ekranlash va xatolarni tuzatishning dasturiy usullari qo‘llaniladi, ammo bu choralarning barchasi tizimlarning narxi va murakkabligini oshiradi.
Orbital ma’lumot markazlari va Yer o‘rtasidagi aloqa alohida muammo hisoblanadi. Katta hajmdagi ma’lumotlarni uzatish uchun yuqori tezlikli kanallar, jumladan, lazerli aloqa tizimlari zarur. Bunday kanallarning barqarorligini ta’minlash, ularni zaxiralash va buzilishlardan himoyalash orbital hisoblash tizimlarini loyihalashda muhim vazifa sanaladi.
Iqtisodiy mantiq va investitsiya modellari. Orbital ma’lumot markazlarining iqtisodiy samaradorligi uskunani orbitaga chiqarish xarajatlari bilan bevosita bog‘liq. Ko‘p marta foydalaniladigan raketa tashuvchilar sohasidagi yutuqlarga qaramay, uchirish butun zanjirning eng qimmat elementi bo‘lib qolmoqda. Qisqa muddatli istiqbolda bu orbital ma’lumot markazlarini yerdagi muqobillariga nisbatan kamroq raqobatbardosh qiladi.
Shunga qaramay, uzoq muddatli istiqbolda sezilarli iqtisodiy afzalliklar yuzaga kelishi mumkin. Potensial tejamkorlikning asosiy manbai energetika hisoblanadi. Yer ustidagi ma’lumot markazlarida operatsion xarajatlarning katta qismi elektr energiyasi va sovutishga sarflanadi. Kosmosda infratuzilma o‘rnatilgandan so‘ng, quyosh energiyasi deyarli bepul bo‘ladi, bu esa hisoblash xarajatlarini keskin kamaytirishi mumkin.
Bundan tashqari, orbital ma’lumotlar markazlari Yerni masofadan zondlash ma’lumotlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri orbitada qayta ishlash yoki kosmik missiyalar uchun hisoblash resurslarini ta’minlash kabi noyob xizmatlarni taklif etishi mumkin. Bu yo‘nalishlar yer usti infratuzilmasida bevosita o‘xshashi yo‘q bo‘lib, yuqori boshlang‘ich xarajatlarni oqlashi mumkin.
Ekologik jihatlari. Ekologik nuqtai nazardan, ma’lumotlar markazlarini kosmosga ko‘chirish g‘oyasi bahsli ko‘rinadi. Bir tomondan, quruqlik ekotizimlariga tushadigan yuk kamayadi, suv iste’moli pasayadi va yangi elektr stansiyalari qurishga ehtiyoj kamayadi. Bu, ayniqsa, resurslar taqchil bo‘lgan hududlar uchun dolzarbdir. Ushbu dalilning ahamiyati Qo‘shma Shtatlardagi vaziyat bilan tasdiqlanadi, bu yerda sun’iy intellekt infratuzilmasining tez kengayishi allaqachon suv ekotizimlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. AQShdagi sun’iy intellekt ma’lumot markazlari Buyuk ko‘llarning sayozlashishiga tahdid solmoqda. Bitta yirik markaz yuz minglab odamlar kabi suv iste’mol qiladi. Bu allaqachon Buyuk ko‘llarda suv sathining pasayishiga, suv ta’minoti muammolariga va qishloq xo‘jaligi uchun xavfga olib keldi. Ma’lumotlar markazlarini boshqaruvchi kompaniyalar ko‘pincha resurslar sarfi haqidagi haqiqiy ma’lumotlarni yashiradilar.
Boshqa tomondan, raketalarni uchirish atmosferaga ta’sir qiluvchi issiqxona gazlari va boshqa moddalarning katta miqdorda chiqarilishi bilan kechadi. Agar ekologik toza uchirish texnologiyalari joriy etilmasa, orbital infratuzilmani keng ko‘lamda joylashtirish uglerod izining ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Kosmik chiqindilar hajmining ortishi qo‘shimcha tizimli xavf hisoblanadi. Sun’iy yo‘ldoshlar sonining ko‘payishi to‘qnashuvlar ehtimolini oshiradi va inson faoliyati uchun muhit sifatida yer atrofi bo‘shlig‘ining barqarorligiga tahdid soladi.
Geosiyosiy va huquqiy oqibatlari. Orbital ma’lumotlar markazlari aniq geosiyosiy o‘lchovga ega. Kosmosdagi hisoblash infratuzilmasini nazorat qilish davlatlarga ma’lumotlarni qayta ishlash, razvedka faoliyati va murakkab tizimlarni boshqarish sohasida sezilarli ustunliklar berishi mumkin. Shu bilan birga, bunday texnologiyalardan fuqarolik va harbiy maqsadlarda foydalanish o‘rtasidagi chegara noaniq bo‘lib qolmoqda.
Mavjud xalqaro huquqiy baza orbital hisoblash platformalarining o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq hisobga olmaydi. Yurisdiksiya, ma’lumotlarga kirish va ehtimoliy zarar uchun javobgarlik masalalari yuzaga keladi. Bu esa tartibga solish va hamkorlikning yangi xalqaro mexanizmlarini ishlab chiqishni taqozo etadi.
Keng geosiyosiy kontekstda orbital ma’lumotlar markazlari shakllanayotgan raqamli tartibda texnologik va me’yoriy yetakchilik uchun kurashning elementiga aylanmoqda. Kosmosdagi hisoblash quvvatlarini nazorat qilish nafaqat ma’lumotlarni qayta ishlashning ilg‘or texnologiyalaridan foydalanish, balki global raqamli infratuzilmaning standartlari, qoidalari va arxitekturasini shakllantirish imkoniyatini ham beradi.
Dunyoning yetakchi davlatlari, birinchi navbatda, Amerika Qo‘shma Shtatlari va Xitoy o‘rtasidagi raqobat kuchayib borayotgan sharoitda bu omil alohida ahamiyat kasb etmoqda. Xitoyning sun’iy yo‘ldosh hisoblash guruhlarini yaratish bo‘yicha faol qadamlari Pekinning nafaqat ma’lumotlarni qayta ishlashning amaliy muammolarini hal qilishga, balki kelajakdagi global raqamli infratuzilmaning me’morlaridan biri sifatida o‘rnashishga intilishidan dalolat beradi.
Qo‘shma Shtatlar uchun orbital ma’lumotlar markazlari texnologik yetakchilik strategiyasining elementi sifatida qaraladi. Sun’iy intellekt sanoati ehtiyojlarining o‘sishi va energiya tizimining cheklangan imkoniyatlari muqobil yechimlarni izlashga undaydi. Kosmik hisoblashlarga ham fuqarolik agentliklari, ham milliy xavfsizlik bilan bog‘liq tuzilmalar qiziqish bildirmoqda.
Keng strategik kontekstda, orbital ma’lumotlar markazlarining rivojlanishi Qo‘shma Shtatlarning uzoq muddatli istiqbolda muhim raqamli infratuzilmaning barqarorligini ta’minlashga bo‘lgan intilishini aks ettiradi. Hisoblash quvvatlarining bir qismini milliy hududdan tashqariga ko‘chirish ichki energetika inqirozlari, tabiiy ofatlar va yer usti infratuzilma obyektlariga ehtimoliy hujumlar oldidagi zaiflikni kamaytirish usuli sifatida qaralmoqda.
Amerika yondashuvida davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi yaqin hamkorlik muhim o‘rin tutadi. Orbital hisoblash platformalari ustida ishlaydigan texnologik korporatsiyalar va ixtisoslashgan startaplar amalda innovatsiyalar va xavfsizlik sohasidagi davlat ustuvorliklarini to‘ldiradi. Xitoy bilan raqobat kuchayib borayotgan sharoitda bu alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Ma’lumot markazlarini orbitada joylashtirish texnologik innovatsiyalar, iqtisodiy hisob-kitoblar va geosiyosiy manfaatlarni o‘z ichiga olgan murakkab va ko‘p qirrali loyihadir. Energiyadan foydalanish imkoniyati, kengayish qobiliyati va yer infratuzilmasiga tushadigan yukni kamaytirish kabi potensial afzalliklar bu g‘oyani jozibador qiladi. Shu bilan birga, yuqori xarajatlar, texnik murakkabliklar va ekologik oqibatlar bilan bog‘liq sezilarli xavf-xatarlar saqlanib qolmoqda.
Istiqbolda orbital ma’lumot markazlari global raqamli arxitekturaning muhim tarkibiy qismiga aylanishi mumkin, biroq ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish davlatlar, biznes va xalqaro tashkilotlarning muvofiqlashtirgan sa’y-harakatlarini talab etadi.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
