Amerika tashqi siyosat kengashi va unga aloqador Markaziy Osiyo va Kavkaz instituti 2025-yil aprelda “Katta Markaziy Osiyo uchun Amerika strategiyasi” nomli ma’ruza tayyorladi. Ta’kidlash joizki, mintaqada ko‘p yillik tajribaga ega nufuzli ekspertlar jamoasi, F. Starr, E. Uimbush va S. Kornell kabi taniqli mutaxassislar tomonidan tayyorlangan ushbu hujjat Vashingtonning keng Markaziy Yevrosiyo hududiga nisbatan yaxlit va yangilangan yondashuvini shakllantirishga qaratilgan.

 

Strategiyaning asosiy maqsadi mintaqada AQShning raqobatbardosh mavqeini mustahkamlashdan iborat. Mualliflarning fikricha, bu mintaqa Rossiya-Xitoy munosabatlari dinamikasiga, Osiyodagi geosiyosiy raqobatga va asosiy xomashyo bozorlariga, ayniqsa uran, neft va tabiiy gaz sohalarida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ochiq kirish imkoniyatini ta’minlab, potensial xavfsizlik xatarlarini kamaytiradi.

 

Ma’ruzaning asosiy konseptual yangiligi AQSH mintaqaviy strategiyasining geografik qamrovini qayta ko‘rib chiqishdir. Bu 2000-yillar boshida ishlab chiqilgan “Katta Markaziy Osiyo” atamasini qayta brend qilishda namoyon bo‘ladi.

 

Ushbu konsepsiya Markaziy Osiyoning an’anaviy amerikacha (va tarixan sovetcha) tushunchasini, ya’ni beshta respublika bilan chegaralangan hududni, Ozarbayjonni ham majburiy ravishda kiritish orqali sezilarli darajada kengaytirishni nazarda tutadi. Bu muloqot platformasini “C6+1” formatiga o‘zgartirish taklifida o‘z aksini topgan. Bundan tashqari, strategiya Gruziya, Armaniston va Mo‘g‘uliston kabi qo‘shni davlatlarni ham ushbu markaziy qism bilan chambarchas bog‘liqlikda ko‘rib chiqish zarurligini ta’kidlaydi. Bu mamlakatlar qanot vazifasini bajarib, transport tugunlari, portlar va umumiy iqtisodiy manfaatlar orqali “hayotiy muhim qo‘llab-quvvatlash”ni ta’minlaydi.

 

Afg‘onistonga alohida e’tibor qaratiladi. Uni dastlab chetki element sifatida, ammo kelajakda mintaqaning “organik yaxlitligi”ga qo‘shilish istiqboli bilan ko‘rib chiqish taklif etilmoqda. Bu esa ushbu mamlakatga nisbatan Amerika yondashuvini faqat muammolarga qaratilgan siyosatdan geosiyosiy jihatdan integratsiyalashgan yondashuvga o‘zgartirish urinishini anglatadi. Shunday qilib, Amerika strategik qarashlarida mintaqaviy makonning o‘ziga xos konseptual qayta qurilishi amalga oshirilmoqda. Bu, mualliflarning fikriga ko‘ra, zamonaviy voqeliklar va AQSh manfaatlariga ko‘proq mos keladigan yangi geosiyosiy va geoiqtisodiy hamjamiyatni shakllantirishga qaratilgan.

 

Hujjatga ko‘ra, Amerikaning Katta Markaziy Osiyo bo‘yicha strategiyasi Vashingtonning asosiy tashvishlarini aks ettiruvchi to‘rtta muhim vazifani hal qilishga qaratilgan.

Birinchidan, bu yadroviy kuchlar (Rossiya, Xitoy, Hindiston, Pokiston) va yadroviy salohiyatga ega davlatlar (Turkiya) o‘rab olgan mintaqada Eronning yadroviy qurolga ega bo‘lishi bilan bog‘liq xavflarni boshqarishdir. Bu har qanday mojaroning ehtimolini oshiradi.

Ikkinchidan, AQSH investitsiyalari va xususiy sektor tomonidan foyda olish imkoniyatlarini ta’minlashga pragmatik qiziqish e’lon qilinmoqda. Bu ayniqsa, muhim transport yo‘laklarini (jumladan, “O‘rta yo‘lak” deb ataladigan) o‘zlashtirish va mintaqaning boy tabiiy resurslariga – uran, nodir metallar, litiy va boshqa strategik materiallarga kirish imkoniyatini olishga taalluqli. Bu resurslar, xususan, Qozog‘iston va O‘zbekistonda ko‘p. E’tiborga loyiq jihati shundaki, nafaqat AQSH va uning ittifoqchilari uchun imtiyozli foydalanish imkoniyatini olish, balki amerikalik raqiblar, birinchi navbatda, Xitoy uchun ushbu resurslardan foydalanishni cheklash qobiliyatiga ega bo‘lish vazifasi ham qo‘yilmoqda.

Uchinchidan, ham mahalliy, ham tashqaridan (Afg‘oniston, Eron, Pokiston orqali) kirib kelgan islom terrorizmiga qarshi kurashga e’tibor saqlanib qolmoqda. Bu faol kuzatuvni va mintaqa mamlakatlari bilan yaqin hamkorlikni talab qiladi.

To‘rtinchidan, strategiya AQSh tashqi siyosatining asosiy geosiyosiy raqib sifatida ko‘rilayotgan Xitoyni tiyib turishga qaratilgan global yo‘nalishi bilan bevosita bog‘liq. Katta Markaziy Osiyo bu raqobatda muhim tugun sifatida ko‘riladi. Bu yerdan Xitoyning Yevropa va Yaqin Sharqqa yo‘llari o‘tadi hamda Xitoy, Rossiya va Eron strategiyalari geosiyosiy jihatdan bog‘lanadi. Bu esa mintaqani Amerika ta’siriga moyil va samarali jalb qilish orqali shakllanadigan maydonga aylantiradi.

 

Qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun ma’ruza mualliflari bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha guruhlash mumkin bo‘lgan aniq siyosiy choralar va vositalar to‘plamini taklif qiladilar. Ma’muriy-byurokratik sohada AQSH idoralari va elchixonalari faoliyatini muvofiqlashtirish uchun Milliy xavfsizlik kengashi apparatida Prezidentning Katta Markaziy Osiyo bo‘yicha maxsus elchisini tayinlash tavsiya etiladi. Shuningdek, Davlat departamenti va boshqa tuzilmalarda institutsional qayta tashkil etish orqali yagona mintaqaviy yondashuvni amalga oshirish uchun ichki to‘siqlarni bartaraf etish taklif qilinadi.

 

Iqtisodiy sohada AQSH – Katta Markaziy Osiyo nodavlat ishbilarmonlar kengashini tuzish taklif etilmoqda. Bu kengash viza tartiblarini birxillashtirish, chegara jarayonlarini soddalashtirish, aloqalarni rivojlantirish va savdoni standartlashtirish uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga, savdo yo‘laklarini boshqarish va investitsiyalarda Amerika xususiy sektorining manfaatlarini faol ilgari suradi.

 

Xavfsizlik sohasida Katta Markaziy Osiyo mintaqaviy xavfsizlik tuzilmasini tashkil etish ko‘zda tutilgan. Bu tuzilma razvedka ma’lumotlarini almashish, terrorizmga qarshi hamkorlik va qo‘shma tashabbuslar uchun mo‘ljallangan. Bunda tahdidlar va yondashuvlarning umumiy tushunchasini shakllantirish maqsadida mavjud Amerika harbiy va xavfsizlik mutaxassislarini tayyorlash markazlari (masalan, J. Marshall markazi) faol qo‘llaniladi.

 

“Yumshoq kuch” vositalariga katta e’tibor qaratiladi: AQShda va mintaqa ichida ta’lim va kasbiy dasturlar orqali shakllanayotgan elitalarni jalb qilishni tezlashtirish, shuningdek, Vashington nuqtai nazarini yanada samarali yetkazish va ingliz tilini targ‘ib qilish uchun mintaqaviy OAVni (ingliz va mahalliy tillarda) qo‘llab-quvvatlash. Nihoyat, umumiy manfaatlardan foydalanish uchun do‘st davlatlar (Yevropa, Yaponiya, Turkiya, Janubiy Koreya, Hindiston) bilan maslahatlashish va muvofiqlashtirish zarurligi ta’kidlanadi.

 

Taklif etilayotgan strategiyaning e’tiborga molik jihati uning aniq pragmatizmi va hisobot mualliflari AQShning global kun tartibiga yetarli darajada kiritilmagan va tarqoq deb tanqid qilgan oldingi yondashuvlardan voz kechishidir. Amerika imkoniyatlarining obyektiv cheklovlarini (Bir makon, bir yo‘l doirasida Xitoy investitsiyalari bilan raqobatlasha olmaslik yoki NATOga a’zolik kabi qat’iy xavfsizlik kafolatlarini bera olmaslik) tan olgan holda, strategiya yanada moslashuvchan va ko‘pincha bilvosita ta’sir usullariga e’tibor qaratadi.

 

Mintaqa mamlakatlari hukumatlari bilan hamkorlikda ishlash, ularga ta’sir o‘tkazish obyekti emas, balki strategiyani amalga oshirishning asosiy vositasi sifatida qarash zarurligi alohida ta’kidlangan. Hamkorlikning dastlabki shartlari sifatida demokratlashtirish va inson huquqlariga rioya qilishni ilgari surishdan voz kechish, buning o‘rniga barqarorlik, iqtisodiy farovonlik va tashqi dunyoga ochiqlikni ta’minlashga ustuvor ahamiyat berish, siyosiy erkinliklar vaqt o‘tishi bilan iqtisodiy rivojlanish ortidan kelishi mumkin degan taxminga asoslanish juda e’tiborga loyiqdir.

 

Bundan tashqari, strategiya Katta Markaziy Osiyo mamlakatlarining o‘zlari tomonidan (ASEAN yoki Shimoliy kengash misolida) maxsus mintaqaviy institutlarni shakllantirishni rag‘batlantirishga e’tibor qaratadi. Bu institutlar ularning jamoaviy subyektligi va tashqi hukmronlikka bardoshliligini kuchaytirishi kerak, bunda AQShga sherik, ammo bu tuzilmalarning ishtirokchisi bo‘lmagan rol ajratiladi.

 

Xulosa qilib aytganda, taqdim etilgan ma’ruza keng talqin etilayotgan Katta Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan Amerika siyosatining yangilangan, ko‘proq geosiyosiy yo‘naltirilgan konsepsiyasini shakllantiradi. Ushbu konsepsiya mintaqani Qo‘shma Shtatlarning, birinchi navbatda Xitoy bilan, ammo yashirin tarzda Rossiya bilan ham strategik raqobatining asosiy maydonlaridan biri sifatida aniq ko‘rsatadi. Geosiyosiy va iqtisodiy maqsadlarga erishish uchun zudlik bilan demokratlashtirish o‘rniga mavjud rejimlar bilan ishlashga e’tibor qaratish Amerika tashqi siyosatining ushbu yo‘nalishdagi ustuvor yo‘nalishlarida mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni ko‘rsatadi.

 

* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.